II Szczep ZHP

Lechu · Administrator

[link widoczny dla zalogowanych]

WSTĘP

Zarysów działalności harcerskiej można się doszukiwać w Wielkiej Brytanii na początku XX wieku. Twórcą tak zwanego skautingu, pierwowzoru harcerstwa, był generał Robert Baden-Pawell. Funkcjonowanie tej organizacji opierał on na wzorcach wojskowych. Źródłem idei skautowej były nie tylko własne pomysły jego twórcy, ale również zwyczaje różnych narodów i ludów takich, jak Japończycy, Indianie a także koncepcje filozofów i uczonych, a nawet reguły zakonów średniowiecznych rycerzy. Skauting stał się szkołą wychowania obywatelskiego w kontakcie
z przyrodą i miał uzupełniać naturalne luki wychowania szkolnego. Miało to się odbywać przez rozwijanie charakteru, zdrowia i sprawności młodego człowieka oraz jego wartości społecznej w codziennej służbie.
Początków harcerstwa w Polsce można dopatrywać się w latach 1909-11 Organizacja ta powstała w wyniku połączenia istniejących już związków o charakterze pro skautowym oraz innych polskich organizacji dziecięcych i młodzieżowych. Czas jaki przypadł na zalążki tej organizacji spowodował powstanie pewnych elementów różniących skauting od harcerstwa. Tworzące się harcerstwo stało się dogodną płaszczyzną przygotowania młodzieży do walki zbrojnej o niepodległość. Duży nacisk kładziono na rozwijanie takich cech osobowościowych jak patriotyzm, odwaga, poświęcenie. Cechy te najbardziej widoczne były podczas I i II wojny światowej oraz okupacji hitlerowskiej. Po wojnie starano się w pełni reaktywować ZHP, szczególnie na ziemiach odzyskanych, w tym także w Pile. Cele te osiągano, jednak kosztowało to harcerzy wiele pracy i poświęceń.

Niniejsza praca ma na celu przybliżenie rozwoju harcerstwa na ziemiach odzyskanych po II wojnie światowej. W latach 1945-75 na terenie pilskiego hufca harcerstwo widoczne było właściwie w każdym miejscu. Związek ten angażował się w wiele prac związanych z odbudową kraju, w imprezy masowe, organizował czas i wypoczynek młodym ludziom, kształcąc w nich jednocześnie postawy patriotyczne i prospołeczne. Praca ta ma ukazać również system wychowawczy używany przez ZHP, oraz jego ewolucję w latach walki z tym co przedwojenne. Praca ma charakter zapisu wydarzeń i działań jednostek harcerskich z miasta Piły, oraz rejonów podległych organizacyjnie pilskim komendom harcerskim. Podstawowym źródłem informacji wykorzystanych do napisania niniejszej pracy są książki, artykuły prasowe, wywiady oraz dokumentacja harcerska.

Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy prezentuje ogólną charakterystykę miasta Piły i jej rys historyczny. Przedstawia on położenie geograficzne regionu pilskiego, dzieje miasta od jego powstania do 1975 roku oraz krótki opis powstających po II wojnie światowej organizacji młodzieżowych, w tym ZHP. Odradzający się po wojnie związek był dokładnie obserwowany i prześladowany przez władzę ludową. Mimo udowodnionej użyteczności ZHP podczas między innymi odbudowywania zniszczonego kraju, harcerze mieli ogromne problemy z funkcjonowaniem. W latach 1945-50 usilnie starano się doprowadzić do całkowitej bolszewizacji harcerstwa. Udało się to w 1950 roku. Rozwiązanie harcerstwa i działalność organizacji pionierskiej trwało do 1956 roku. Burzliwe dzieje tego okresu opisuje właśnie rozdział drugi. Trzeci rozdział zawiera opis zdarzeń z okresu 1956-75. Czas ten przypada na w miarę swobodny i nieograniczony rozwój opisywanej organizacji. Przedstawia on również zakres terytorialny pilskiego hufca oraz wykaz budynków użytkowanych przez KH Piła.

Lechu · Administrator

ROZDZIAŁ I
Dzieje miasta Piła od 1945 do 1975 roku

1.1. Położenie geograficzne

Miasto Piła powstało w dolinie rzeki Gwdy, w pobliżu jej ujścia do Noteci na obszarze tak zwanej pradoliny toruńsko –gorzowskiej. Pradolina ta ciągnie się od Torunia na wschodzie po ujście Warty do Odry pod Kostrzyniem na Zachodzie. Jej długość wynosi ponad 300 km, a szerokość – od 10 do 35 km. Cała ta olbrzymia dolina w średniowieczu pokryta była dziką i zabagnioną puszczą, trudno dostępną dla człowieka. Stała się ona dzięki temu naturalną granicą oddzielającą Wielkopolskę od Pomorza Zachodniego. Piła leży u zbiegu trzech regionów geograficznych: Pojezierza Wałeckiego, Wysoczyzny Krajeńskiej i Doliny Noteci. „W sąsiedztwie miasta, na północ od niego, przebiega wyniosłe pasmo wzgórz morenowych tak zwane Pagórki Różeckie. We wschodniej stronie, około 10 km od centrum miasta, rozpoczyna się pasmo Wzgórz Morzewskich, stanowiące silnie zaakcentowaną w terenie krawędź doliny Noteci.”
„Miasto (...) położone jest na wysokości około 65 m n.p.m., a teren, który zajmuje, na skutek pofałdowania przez przesuwający się lodowiec cechuje znaczne urozmaicenie. Poza tym na krajobraz miasta wpłynęły liczne powodzie i ustawiczne działania erozyjne Gwdy. Wytworzyły się w efekcie skarpy, sięgające do wysokości 10 m, przebiegając równolegle do brzegu rzeki. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku przeprowadzono regulację rzeki na odcinku śródmiejskim, przez co zlikwidowano ostre zakola w okolicy ówczesnego Przedsiębiorstwa Przemysłu Ziemniaczanego i Zakładów Mięsnych. Regulacja odbiła się na mikroklimacie miasta, ponieważ w wyniku obniżenia poziomu lustra wody nastąpiło osuszenie zabagnionych brzegów rzeki na jego obszarze.”
Na klimat Piły wpływają również znajdujące się w pobliżu liczne jeziora i stawy. W samych granicach miasta doliczyć się możemy 5 jezior, o ogólnej powierzchni 112 ha. Do największych należą jezioro Płotki (nad jeziorem znajduje się tutaj największy w regionie ośrodek sportu
i rekreacji) oraz Rudnickie (leżące na terenie rezerwatu „Kuźnik”), kolejne jeziora to Jeleniowo i Błotne, położone w zachodniej części miasta oraz Piaszczyste, rozciągające się na południe od centrum Piły.
„Okolice miasta obfitują w lasy, wchodzące w skład kompleksu Puszczy Nadnoteckiej. W najbliższej okolicy miasta lasy zajmują około 57% powierzchni terenu i zwartym pierścieniem otaczają Piłę ze wszystkich stron. (...) W promieniu kilku kilometrów od miasta ustanowiono wiele rezerwatów leśnych. Na uwagę zasługuje zwłaszcza rezerwat przyrody „Kuźnik”; cenne są także objęte ochroną wiekowe dęby w Kalinie.” Rezerwat „Kuźnik” jest największym chronionym skupiskiem leśnym w powiecie pilskim. Na obszarze 96,2 ha znajduje się „malowniczy krajobraz leśno-jeziorny z bogatą fauną i florą. W partiach boru bagiennego rosną rzadkie rośliny: bagno zwyczajne, borówka bagienna, żurawina błotna, wełnianka pochwowata, modrzewica zwyczajna i bardzo rzadka bażyna czarna. Inne fragmenty rezerwatu obejmują ols, bór sosnowy, bór mieszany, bagna i łąki.”
Klimat w Pile nie należy do najzdrowszych, bardzo wysoki poziom wód gruntowych oraz ukształtowanie terenu powodują zbyt dużą wilgotność powietrza. Stąd tak wiele dni mglistych. Przeciętna roczna temperatura wynosiła tutaj w ubiegłym wieku od +7 do +5oC. Ciągle zauważa się stałą tendencję wzrostową.
Piła jest ważnym węzłem komunikacyjnym, zarówno kolejowym jak
i drogowym. Linie kolejowe prowadzą stąd do Poznania (96 km), Bydgoszczy (90 km), Chojnic, Kołobrzegu i Krzyża. Szosy wiodą min. do Poznania (105 km), Bydgoszczy (92 km), Złotowa, Koszalina (139 km), oraz do Gorzowa przez Człopę (124 km).
„Nieustannie przybywa mieszkańców miasta, ostatnimi czasy nieco wolniej, ale trend zmniejszającej się liczby urodzin ma charakter ogólnopolski. W końcu 1998 roku Piła liczyła 76,8 tysiąca mieszkańców” , a powierzchnia miasta wynosiła około 102,8 km2

1.2. Sytuacja administracyjna po 1945 r.

„O pobycie ludzi w czasach najdawniejszych na terenie obecnego miasta świadczą liczne zabytki archeologiczne. Znaleziono tutaj między innymi siekierki z okresu kultury łużyckiej, jeden z najbogatszych odkrytych w Polsce skarbów rzymskich liczący około 5 tysięcy monet oraz cmentarzysko z okresu rzymskiego.” Część tych znalezisk można oglądać na stałej ekspozycji w Muzeum Okręgowym w Pile.
„Metryka pisana osady jest znacznie późniejsza. Zapis z 1449 r. wymienia młynarza a zarazem wójta Pawła w Pile. Prawa miejskie otrzymała więc Piła wcześniej, między 1437 r. a 1449 r. Założycielem miasta był starosta ujski i wojewoda kaliski Marcin ze Sławska. W marcu 1513 r. król Zygmunt Stary potwierdził miejskie prawa magdeburskie dla Piły. Ponieważ pierwszy dokument lokacyjny nie zachował się, często przyjmuje się błędnie rok 1513 za rok nadania Pile praw miejskich.” Gród Piła znajdował się w obrębie Królestwa Polskiego do 1772 r.
Po I rozbiorze Polski trafił on pod panowanie Prus. 20 września 1772 roku nad wejściem do ratusza i przy wjeździe do miasta przybito orły pruskie. Miasto pozostawało pod panowaniem niemieckim do końca II wojny światowej (niemal 173 lata). Po ciężkich walkach okupionych straszliwymi zniszczeniami w dniu 14 lutego 1945 roku wojska polsko – radzieckie wkroczyły do niemieckiego miasta – twierdzy (Festung Schneidemühl ) – polskiej Piły. Walki o miasto trwały nieprzerwanie od 27 stycznia. Ten ważny węzeł komunikacyjny, łączący aż 7 linii kolejowych
i 8 szos, położony zaledwie 6 kilometrów od granicy, uznano za klucz do Wału Pomorskiego i całego Pomorza. Uchwycenie go przez Polaków, dawało świetną bazę wypadową dla szturmu Wałcza. Podczas wyzwalania miasta zginęli między innymi mjr gwardii A. Siemiradzki, kpt. O. Matwiejew i kpt. J. Matruńczuk- żołnierze radzieccy, którzy pochowani zostali na cmentarzu wojennym w Leszkowie koło Piły. Wojska w czasie walk o Piłę wspierali polscy lotnicy z 4 Mieszanej Dewizji Lotniczej I Armii Wojska Polskiego (między innymi wysadzali oni mosty na rzece Gwdzie). „W toku walk zginęło 1372 żołnierzy radzieckich i 185 polskich. Ogólne straty nieprzyjaciela wyniosły 7 tysięcy zabitych i 17 tysięcy wziętych do niewoli.” Wyzwolone miasto było w 72% zniszczone, w tym prawie całe śródmieście, około 1650 budynków legło
w gruzach.
Dziś w Pile znajduje się wiele miejsc poświęconych pamięci żołnierzy poległych w trakcie wyzwalania miasta, między innymi: plac Zwycięstwa ze znajdującym się na nim pomnikiem upamiętniającym powrót Ziem Zachodnich do Macierzy, oraz cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich w Leszkowie koło Piły.
Już 18 lutego do Piły przybywali pierwsi osadnicy z Bydgoszczy, Poznania i Torunia, głównie byli to polscy kolejarze, którzy mięli za zadanie uruchomić pilski węzeł kolejowy niezbędny przy organizacji transportów wojskowych na zachód. „Dnia 18 marca tego samego roku pułkownik Gruszimow, wojenny komendant miasta, przekazuje władzę cywilną pierwszemu prezydentowi miasta Piły, Kazimierzowi Włoczywodzie. Następuje stały napływ rodzin kolejarskich i osadników
z różnych stron Polski, w tym repatriantów z terenów wschodnich.
W kwietniu 1945 roku Piła stała się przejściowym miejscem urzędowania Pełnomocnika Rządu na Pomorze Zachodnie.” Miasto pełniło tę funkcję przez kilka dni, kiedy o Szczecin trwały jeszcze walki. „Po wprowadzeniu polskiego podziału administracyjnego Piła najpierw należała
do województwa bydgoskiego, później (...) do województwa zachodniopomorskiego, by ostatecznie w lipcu 1945 roku wejść w skład województwa poznańskiego” .
We wrześniu 1945 roku rozpoczynają działalność pierwsze powojenne szkoły: trzy podstawowe, gimnazjum i liceum ogólnokształcące, technikum handlowe i gospodarcze. Z początkiem 1946 roku na prezydenta miasta wybrany zostaje Franciszek Toboła. Rozwija się służba zdrowia, szpital miejski przeniesiono do właściwego obiektu, uruchomiono przychodnię
i żłobek. Otwarto również drukarnię, w której wydawano pierwszą pilską gazetę „Piła mówi”. Rozwija się życie kulturalne i polityczne w mieście. Towarzystwo Śpiewacze św. Cecylii spotykają się na wspólnych zebraniach z działaczami byłego Związku Polaków w Niemczech. Odbywają się pierwsze sesje Miejskiej Rady Narodowej. W tym okresie zbudowano ponad 20 tysiecy izb mieszkalnych, tworząc między innymi nowoczesne, jak na te czasy centrum miasta wokół placu Zwycięstwa. „Przy ulicy Browarnej wznosi się niewielki, skromny domek, domniemane miejsce urodzenia wielkiego pilanina, Stanisława Staszica. Fakt ten upamiętnia brązowa tablica umieszczona na ścianie budynku. W domu, odbudowanym ze składek społeczeństwa w 1948 roku (...) mieści się ekspozycja Muzeum S. Staszica.
[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]
Miejsca pamięci w Pile

W parku miejskim przy ówczesnej al. LWP ustawiono w 1955 roku popiersie Stanisława Staszica, odsłonięte w 200 rocznicę jego urodzin. „Od roku 1955 istnieje Przedsiębiorstwo Poszukiwania Nafty i Gazu - Piła. Zasługą przedsiębiorstwa jest odkrycie złóż ropy w Rybakach koło Krosna i w rejonie wyspy Wolin, węgla brunatnego koło Bełchatowa, złóż miedzi pod Lubinem, soli potasowych koło Kłodawy, oraz gazu ziemnego koło Ostrowa i Karlina.” W roku 1958 uruchomiono fabrykę żarówek, występującą później pod nazwą Zakłady Sprzętu Oświetleniowego „Polam – Piła. Produkcja roczna to około 100 milionów sztuk żarówek (największy krajowy producent). Fabryka zatrudniała średnio ponad 3 tysiące osób. „ U wylotu ulicy 14 Lutego, przy al. Piastów wznosi się obelisk (dzieło rzeźbiarza Józefa Kopczyńskiego) z wapienia pińczowskiego, ozdobiony reliefami
o tematyce związanej z miastem, XX-leciem PPR i symbolem byłego Związku Polaków w Niemczech – Rodłem, odsłonięty w 1964 roku.” W sąsiedztwie mostu Chrobrego stoi pomnik Stanisława Staszica dłuta Edwarda Haupta z Poznania, odsłonięty podczas „Dni Piły” w 1960 roku. Oryginalnym pomnikiem wykonanym w 1973 roku z szyn kolejowych różnej długości jest stojący przy ulicy Buczka pomnik kolejarzy. „Na szerszą skalę rozwój miasta nastąpił po 1965 roku. W 1974 roku – w XXX rocznicę powstania Polski Ludowej, w uznaniu walki o utrzymanie polskości oraz odbudowy i rozwoju w okresie powojennym, Piła odznaczona została Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.” „W roku 1975, po reformie administracji Piła stała się stolicą województwa, co oznaczało napływ środków na rozwój
i modernizację miasta.”

1.3. Organizacje młodzieżowe

W pierwszych latach powojennych powstały liczne organizacje młodzieżowe, wywodzące się głównie z ugrupowań lewicowych. Były to między innymi: Związek Walki Młodych (ZWM) – organizacja związana
z Polską Partią Robotniczą (PPR), Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR) – skupiająca młodzież socjalistyczną, Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” - związany z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL) oraz Związek Młodzieży Demokratycznej (ZMD) – związany ze Stronnictwem Demokratycznym (SD).
„25 lutego 1948 roku wydano ustawę „o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz organizacji spraw kultury i sportu”, na jej mocy powołano do życia paramilitarną organizację pod nazwą „Służba Polsce.” „Junacy S.P. obecni byli na wszystkich wielkich budowach. Umundurowani i skoszarowani, łączący pracę z nauką, szkoleniem wojskowym i ideologicznym treningiem mieli być janczarami nowego porządku.”
Zaraz po wojnie silnie zaczęło rozwijać się harcerstwo skupione w Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). Nie było ono powiązane z żadnym ugrupowaniem politycznym i mimo poważnych strat kadrowych w czasie wojny szybko odbudowywało swoje struktury. Nie obyło się jednak bez silnych wpływów ówczesnej władzy ludowej. Duże zaangażowanie przedwojennych instruktorów oraz harcerzy starszych w odbudowę związku spowodowało jego szybki rozwój.
„18 – 19 lipca 1948 roku doszło we Wrocławiu do połączenia czterech działających organizacji młodzieżowych i w efekcie powstał Związek Akademicki Młodzieży Polskiej. Była to uchwała, która zapoczątkowała przeprowadzone w następnych dniach zjednoczenie ruchu młodzieżowego. Liczący 330 tysięcy członków ZWM de facto wchłonął – związaną z PPS - OM TUR (150 tysięcy członków), liczący 26 tysięcy osób ZMW RP „Wici” (powiązany z ruchem ludowym) oraz 20-tysięczny ZMD będący młodzieżową przybudówką SD. Powstała jednolita organizacja masowa ZMP, która deklarowała, iż: „dołożą wszelkich starań, aby pogłębić braterski sojusz narodu polskiego ze Związkiem Radzieckim i innymi narodami demokratycznymi”. Pierwszym przewodniczącym Zarządu Głównego ZMP został Jeden z najmłodszych polskich generałów – Janusz Zarzycki.”
„W końcu 1949 roku dokonała się bolszewizacja harcerstwa, nazwana wtedy „demokratyzacją”. Najpierw wyrzucono źle widzianych starych instruktorów, a na ich miejsce wprowadzono członków ZMP albo partii. Potem przyjęto zasadę, że nikt, kto pracował w ZHP, nie może tam pozostać. Nawet bardzo czerwoni instruktorzy zostali przeniesieni. Wreszcie zlikwidowano ZHP i stworzono wydziały harcerskie przy Zarządach Dzielnicowych ZMP.”
W regionie pilskim rozwój organizacji młodzieżowych nastąpił zaraz po wojnie. Otwarto Zarząd ZWM, który znajdował się w skrzydle gmachów rządowych naprzeciw budynku obecnego Zespołu Szkół Zawodowych przy ulicy Teatralnej. Instruktorzy byli oddelegowani do Piły z innych miast, na przykład z Puław. Byli to głownie niegdysiejsi działacze Armii Ludowej (AL) i Gwardii Ludowej (GL).
Miejscem silnego i szybkiego rozwoju organizacji młodzieżowych były położone na północny zachód od Piły miasta Krajenka i Złotów. Prężnie działającym, pierwszym przewodniczącym ZWM w Krajence był Adam Waldomski. Odbywało się wiele akcji propagandowych
i manifestacji ukazujących szybki rozwój miast pod panowaniem nowej władzy. Jak wspomina Gustaw Król, jeden z pierwszych działaczy PPR
na Ziemi Złotowskiej „Manifestacja z okazji święta klasy robotniczej
w Złotowie w 1946 roku odbyła się na placu Paderewskiego. Udział wzięli członkowie PPR i PPS z całego powiatu, ale w oddzielnych grupach. Komitety powiatowe miały w tym czasie już swoje sztandary, które nieśli PPR – Michał Sobczak i PPS – Zbigniew Głowacki. Poza członkami tych partii udział w manifestacji wzięły grupy ZWM i nowo powstałej miejscowej komórki OM TUR (w nowych niebieskich koszulach
i furażerkach).”
Stanisław Kubiak, pilski działacz PPR uważa, że: „Poważną rolę
w kształtowaniu szerokiego frontu narodu odegrały (...) rewolucyjno-demokratyczne organizacje młodzieżowe; dzięki nim PPR mogła skupiać młodzież wokół realizacji swego programu. Największe wpływy w ruchu młodzieżowym miał ZWM, który prowadził szeroko zakrojoną działalność kulturalno – oświatową i sportową; ponadto uruchamiał szkoły
i organizował kursy dokształcające. Dzięki temu młodzież mogła uzupełniać luki w swej wiedzy, pozostałe po okresie okupacji hitlerowskiej; spora jej część uczyła się dopiero czytać i pisać. Z inicjatywy ZWM młodzież robotnicza podjęła szeroko zakrojoną akcję współzawodnictwa pracy, co miało istotne znaczenie dla gospodarki kraju w pierwszych powojennych latach. Oprócz ZWM prowadziły działalność: OM TUR, ZMWRP „Wici” i ZMD. Wszystkie te organizacje, uznając przywódczą rolę PPR, uczestniczyły w najważniejszych wydarzeniach politycznych i odegrały ogromną rolę w integracji odzyskanych terenów z Macierzą.”

Lechu · Administrator

ROZDZIAŁ II
1945-1956 – wkład harcerzy pilskich w odbudowę kraju

2.1. Zalążki harcerstwa w Pile

Od miesiąca lipca 1944 roku jeszcze w czasie trwania działań wojennych na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej oraz tych jeszcze objętych wojną ujawniały się działające wcześniej oraz powstawały nowe grupy i drużyny harcerskie. Działające pod kryptonimem „Ziemie Powracające” grupy harcerzy przygotowywały do zagospodarowania Ziemie Zachodnie. Przygotowanie obejmowało przede wszystkim różne formy działalności kulturalno – oświatowej, służby zdrowia i innych. Organizatorami nowych drużyn na ziemiach odzyskanych byli harcerze starsi, instruktorzy oraz „Zawiszacy” przygotowywani do tego zadania już w okresie okupacji. „Działania harcerskie w nowych warunkach podejmowały drużyny i hufce nie oczekując na dyspozycje ze szczebla centralnego. Kadra i młodzież harcerska po latach służby konspiracyjnej, zahartowana w trudach walki, z entuzjazmem podejmowała zadania dla frontu takie jak pomoc rannym żołnierzom, odgruzowywanie miasta, pomoc repatriantom, gromadzenie książek czy prac na terenach odzyskanych. Od pierwszych miesięcy po zakończeniu działań wojennych, pomimo poważnych problemów kadrowych, następował stały wzrost harcerskich szeregów. W lipcu 1945 roku ZHP liczyło 200 tysięcy członków przy niskim stanie osobowym kadry. Jeden instruktor przypadał na 450 harcerzy. Obowiązki i funkcje instruktorskie wypełniali harcerze starsi. Imponująca jednak była dynamika rozwoju związku. W roku 1946 organizacja rozrosła się do 237 tysięcy, w 1947 – 270 tysięcy, a w 1948 – 295,5 tysiąca.”
Brak wystarczającej ilości kadry uniemożliwiał prawidłowy rozwój związku zdolny zaspokoić oczekiwania środowiska. Według Olgierda Fitkiewicza: „Inicjatywy reaktywowania ZHP wyszły od (...) władz oświatowych i dawnych instruktorów harcerskich. Odrodzony ZHP skupił obok kadry dawnych działaczy ZHP również instruktorów Czerwonego Harcerstwa. (...) Zachowując harcerską metodykę, starano się nadawać działalności ZHP socjalistyczne treści, odpowiednie dla nowych zadań
i warunków społecznych.”
Równolegle z drużynami powstawały Hufce i Chorągwie. „Kierownictwo Resortów Administracji publicznej i Oświaty w dniu 30 grudnia 1944 roku powołało Tymczasową Naczelną Radę Harcerską, w skład której oprócz instruktorów harcerskich wprowadzono działaczy Związku Walki Młodych, OM TUR oraz „Wici”.” Decyzja wprowadzenia do składu naczelnych władz harcerskich przedstawicieli innych organizacji a szczególnie ZWM była pierwszym poważnym sygnałem dotyczącym czekających ZHP trudności w nowym systemie ustrojowym. „W 1945 r. przyjęto nowy tekst Prawa Harcerskiego
i Przyrzeczenia. Pracę drużyny i zainteresowania młodzieży wiązano z potrzebami gospodarczego i kulturowego rozwoju kraju.” Powstanie w 1948 roku Związku Młodzieży Polskiej spowodowało, iż wielu działaczy ruchu młodzieżowego, a szczególnie działaczy politycznych chciało widzieć ZHP jako organizację przyjmującą bezkrytycznie nowy system
i model wychowania młodego pokolenia przepojony duchem idei ludowo-demokratycznej. Pomimo wzmaganych nacisków, TNRH zdecydowanie dążyła do zachowania niezależności programowej i organizacyjnej ZHP.
W 1945 roku na ziemiach odzyskanych, również w Pile, pojawiają się osoby próbujące reaktywować harcerstwo. Grono doświadczonych harcerzy przystępuje do organizacji drużyn harcerskich w Pile. Zostaje zawiązana Komenda Hufca Harcerzy w składzie:

- Wacław Kucharski H.O. - hufcowy (komendant hufca),
- Henryk Prywer - przyboczny hufca,
- Ryszard Buchwald - członek komendy,
- Jerzy Bandrowski - członek komendy.

Komendzie Hufca Harcerzy w Pile podlegały w tym czasie drużyny harcerzy na terenie powiatu Trzcianka z Krzyżem i Trzcianką włącznie. Drużyny harcerek działające na terenie Piły podlegały organizacyjnie Komendzie Hufca Harcerek w Chodzieży. Powstają pierwsze drużyny harcerskie, najczęściej przy szkołach podstawowych i innych instytucjach publicznych, takie jak:

- 1 Drużyna Harcerzy im. Bolesława Chrobrego przy SP nr 1 (drużynowy – Zbigniew Maj, przyboczni – Zbigniew Wielogórski i Jerzy Bondrowski),

- 2 Drużyna Harcerzy im Zawiszy Czarnego przy Miejskim Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Staszica (drużynowy – Henryk Prywer, przyboczny – Stefan Bielik),

- 3 Drużyna Harcerzy im księcia Józefa Poniatowskiego przy SP nr 2 (drużynowy Bolesław Mleczko, przyboczny – Czesław Karwacki),

- 1 Drużyna Harcerek im. Królowej Jadwigi przy Miejskim Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym (drużynowa – Gertruda Chrzanowska),

- 2 Drużyna Harcerek im Emilii Plater przy SP nr 1 (drużynowa – Zofia Laube, przyboczne – Regina Gorzońska i Teresa Woda),

Drużyny harcerek i harcerzy uczestniczą aktywnie w pracach na terenie Piły. Harcerze odgruzowują ulice, porządkują obiekty szkolne, przystosowując zniszczone sale do zajęć lekcyjnych, uczestniczą
w porządkowaniu parku miejskiego przy dzisiejszej Al. Wojska Polskiego, odgruzowywaniu zniszczonego domu rodzinnego Stanisława Staszica, sprawują opiekę nad ośrodkiem rekreacyjnym przy jeziorze Piaszczystym. Pomimo oficjalnego zakazu władz organizowania obchodów 3 maja, harcerze pilscy organizują w 1946 r. przemarsz na trasie od osiedla kolejowego za wiaduktem w kierunku centrum miasta. „Na czele pochodu kroczy najmłodszy harcerz 11 letni Janusz Bielawski. Harcerze wznoszą między innymi okrzyki „dobry Polak do szeregu”. Do pochodu włączają się mieszkańcy miasta. O organizowanym pochodzie nie wiedział hufcowy Wacław Kucharski H.O. Wezwany na posterunek milicji, został poddany przesłuchaniu przez oficera milicji przybyłego w tym celu z Chodzieży.”

15 maja 1947 roku harcerki i harcerze uczestniczą w konsekracji kościoła pod wezwaniem Św. Stanisława Kostki, który staje się kościołem młodzieży pilskiej.
„W 1947 roku w Pile powstaje konspiracyjna organizacja pod nazwą „Grupa Las” o charakterze anty-ustrojowym. Zakłada ją dziesięciu harcerzy pod przywództwem Jerzego Bandrowskiego H.O., ówczesnego komendanta Hufca Piła. Statut organizacji został oparty na statucie przedwojennego ZHP. Działała ona w latach 1947 – 1948. Na skutek uzyskanych informacji działalnością harcerzy zainteresował się Urząd Bezpieczeństwa, podejmując działania dochodzeniowe. Z uwagi na poważne zagrożenie J. Bandrowski H.O., jako dowódca grupy podejmuje decyzję o konieczności rozwiązania grupy. Dokumenty zostają zakopane,
a broń na życzenie przejmuje jeden z członków pragnących kontynuować działanie na innym terenie.”
[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]
Zdjęcia drużyn harcerskich lat 40-50 (R. Janicki, Stronice - 2001)

2.2. Pierwsze obozy i akcje szkoleniowe – „Harcerska Służba Polsce”

Praca drużyn harcerskich opiera się na zasadzie zadań zespołowych jak i pracy indywidualnej, realizowanych przez cały rok harcerski zwieńczonych akcją obozową. Nie wyobrażamy sobie harcerstwa bez obozu lub przynajmniej kilkudniowego biwaku. W okresie działalności harcerstwa
w Pile do 1950 roku (faktyczne wcielenie do ZMP) zarejestrowano 10 zorganizowanych, kilkudniowych akcji poza terenem miasta, w tym: obozy, biwaki i kursy szkoleniowe.

- 23 – 24 IV 1946 r. – Biwak Hufca Harcerzy nad jeziorem Piaszczystym z okazji święta Patrona ZHP – św. Jerzego.

- VII 1946 r. – Obóz harcerek w Chodzieży z udziałem harcerek z Piły podległych organizacyjnie Komendzie Hufca Harcerek w Chodzieży.

- 1-22 VIII 1946 r. – Komenda Hufca Harcerzy w Pile organizuje w miejscowości Mokrzyca (Wołowe Lasy) obóz harcerzy z udziałem zastępów harcerzy z Trzcianki i Krzyża. W czasie trwania obozu został zrealizowany kurs zastępowych.

- VII 1947 r. – obóz szkoleniowy harcerek w Smolarni koło Trzcianki z udziałem harcerek z Piły, Trzcianki, Czarnkowa i Poznania. Obóz odbył się w pełnej ilości zaplanowanych dni. Brakujące środki finansowe na wyżywienie harcerki zdobyły wykonując prace polowe w czasie trwania obozu.

- VII 1947 r. – harcerki z Piły uczestniczą w kursie drużynowych nad jeziorem Chobienickim koło Wolsztyna zorganizowanym przez Komendę ZHP Wielkopolskiej Chorągwi Harcerek.

- 4 –25 VIII 1947 r. – Obóz harcerzy w Smolarni koło Trzcianki zorganizowany przez Komendę Hufca harcerzy w Pile.

- 16 – 17 V 1948 r. – Komenda Hufca organizuje kurs przodowników sprawnościowych.

- 9-29 VII 1948 r. Hufiec Harcerzy organizuje obóz harcerski w miejscowości Zaborze koło Zielonej Góry, podczas którego realizowano zadania programu „Harcerskiej Służby Polsce”.

- 8-29 VIII 1949 r. – Obóz hufca w miejscowości Wodnica koło Ustki. Na tym obozie również realizowano zadania kierunków HSP.

- VII 1950 r. – Obóz harcerski w miejscowości Nędza koło Raciborza (ówczesne województwo opolskie). Ostatni obóz przed całkowitą likwidacją ZHP.

Jak podaje Leksykon Harcerstwa: „Harcerska Służba Polsce był to program ZHP w latach 1948 – 49, stanowiący próbę przystosowania treści i metod pracy harcerstwa do potrzeb wychowawczych w Polsce Ludowej w tym okresie; miał jednocześnie wpływać na przekształcenie świadomości politycznej kadry instruktorskiej i ukazanie roli organizacji w zmienionych warunkach społeczno-ustrojowych. Pracę nad programem HSP zapoczątkowano w 1947 roku, a przystąpienie do HSP proklamowano na naradzie komendantów i komendantek chorągwi w marcu 1948 roku. Przyjęto 4 kierunki działalności w ramach HSP: Odbudowa kraju; Las i rola; Kultura i oświata; Dziecko. Wprowadzono także zestaw sprawności HSP. Duży sukces w realizacji nowych założeń programowych przyniosły działania w lecie 1948 roku, mające powszechny zasięg;”
Lata 1947 –1948 stanowiły okres wzmożonej aktywności działaczy organizacji młodzieżowych dążących do powołania jednej organizacji młodzieżowej poprzez zjednoczenie wszystkich związków, w tym również Związku Harcerstwa Polskiego. ZHP stanowiło jedyną organizację skupiającą w swych szeregach członków o znacznej rozpiętości wiekowej, dzieci, młodzież i doświadczonych wychowawców wywodzących się
z różnych środowisk i posiadających bogate doświadczenie doskonalone
w okresie ponad 35 letniej harcerskiej służby. Ogromna większość kadry oraz władze naczelne ZHP zainteresowane było zachowaniem przez harcerstwo niezależności programowej i organizacyjnej. Stąd obok decyzji podjęcia przez TNRH uchwał o charakterze statutowym w zakresie przysługującym Zjazdowi Walnemu ZHP, czyniono starania w kierunku opracowania programu dla wszystkich drużyn, uwzględniającego obecną sytuację społeczno-gospodarczą kraju zniszczonego podczas działań wojennych.
„Przeprowadzone rozpoznanie stanu zniszczeń na terenach ziem zachodnich i północnych dokonane przez zespoły harcerskie, stanowiło podstawę do opracowania materiałów zawierających zadania, cele i formy realizacji pierwszej o tak znacznym rozmiarze akcji harcerskiej. Konkretne zapotrzebowanie na pracę harcerzy przedstawiono w wygłoszonym referacie pod tytułem „Mapa potrzeb” podczas Konferencji Komendantek i Komendantów Chorągwi odbytej w Warszawie w dniach 27-29 marca 1948 roku. Zadania oraz kierunki zawarte zostały w programie pod nazwą Harcerska Służba Polsce” .
Prawdopodobnie wpływ na przyjęcie takiej nazwy mogło mieć powołanie w dniu 25 lutego 1948 roku paramilitarnej organizacji „Służba Polsce”. Chciano w ten sposób ukazać społeczeństwu i działaczom innych organizacji użyteczność ZHP jako samodzielnej organizacji. Wykonując zadania programowe HSP przyjęto 4 kierunki działania oraz realizowano wymagania regulaminowe na następujące sprawności: „przyjaciel lasu, przyjaciel zieleńców, nieprzyjaciel gruzów radiofonizator, pomoc żniwa, zbieracz owoców, zbieracz jagód, zbieracz ziół, walka z chwastami, walka ze szkodnikami, dróżnik, przyjaciel szkoły, szerzyciel kultury, opiekun kolonii, higienista dziecka,...”
„W realizacji kierunków Harcerskiej Służby Polsce podczas Akcji Letniej 1948 uczestniczyło: 30692 harcerki, 53412 harcerzy, 621 instruktorek i 547 instruktorów.”
W Biuletynie Instruktorskim nr 1 z 1949 roku zamieszczono informację o wykonanych pracach przez harcerki i harcerzy w czasie AL – 1948. Uczestnicy obozów pracowali po 3 godziny dziennie.

. „oczyszczono 8646 metrów pasów przeciwpożarowych w lasach,
. usunięto stonkę ziemniaczaną z 897 hektarów pól,
. skoszono 2164 hektary zbóż i traw,
. oczyszczono 660 hektarów pól z chwastów,
. wywieziono 5261 metrów sześciennych gruzu,
. oczyszczono 366826 sztuk cegieł,
. zasypano 1717 metrów sześciennych rowów – okopów,
. umocniono 6,4 kilometrów kwadratowych wydm,
. ścięto i obrobiono 6662 metry sześcienne drewna,
. prowadzono 106 przedszkoli i 249 ambulansów,
. udzielono 3878 pomocy przedlekarskich ( sanitarnych),
. zorganizowano 1298 ognisk,
. zorganizowano 2993 wieczornice i imprezy dla ludności.”

Przedstawione dane obrazujące ogrom prac wykonanych przez młodzież harcerską stanowiły poważny argument w walce o utrzymanie niezależności programowo – organizacyjnej ZHP. Niezależnie
od wykonywanych prac w ramach Akcji Letniej drużyny podejmowały liczne prace na rzecz własnego środowiska, uczestnicząc w likwidacji zniszczeń wojennych na miarę swych sił. Na skutek licznych działań podejmowanych przez działaczy innych organizacji nieprzychylnie ustosunkowanych do ZHP, program HSP nie mógł być realizowany równie intensywnie podczas AL – 1949 i praktycznie został zaniechany pomimo jego wysokiej oceny pod względem metodycznym i wychowawczym.

2.3. 1950-1956 Działalność harcerstwa po wcieleniu do ZMP

„W 1950 r. ZHP przestał istnieć jako samodzielna organizacja i został włączony do Związku Młodzieży Polskiej.” Organizacja harcerska ZMP zrzeszająca uczniów szkół podstawowych w wieku od 9 do 14 lat, wzorowana była na strukturze oraz programie organizacji pionierskiej im. W.I. Lenina istniejącej w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pomimo zachowania części nazewnictwa harcerskiego, np. harcerstwo, harcerka, harcerz, organizacja ta w swoim programie odrzucała całkowicie wieloletnie tradycje i dorobek systemu oraz metodyki ZHP łącznie z całą jej symboliką i znaczeniem pozdrowienia „Czuwaj!”, wprowadzając jednocześnie pionierski salut dłonią na wysokości czoła w miejsce polskiej formy salutowania. W szkołach utworzono etaty dla przewodników OH ZMP odpowiedzialnych za pracę tworzonych drużyn. Jedną z charakterystycznych cech OH była masowość uczestnictwa członków organizacji w podejmowanych zadaniach wytyczanych przez centralne władze ZMP, jak również „podporządkowanie organizacji szkole, nadmierny dydaktyzm, lekcyjne formy zajęć, zanik działalności środowiskowej.”
Przykłady masowych akcji Organizacji Harcerskiej to:

. „Ukwiecimy sadami, ustroimy zielenią ojczystą ziemię”,
. „Bitwa o kukurydzę”,
. „Konkurs czytelniczy”.

Twórcom koncepcji harcerstwa opartego na wzorach organizacji pionierskiej nie udało się pozyskać młodzieży starszej (byłych członków ZHP) do kierowania drużynami OH. Organizacja Harcerska w swoich założeniach i systemie obca kulturze i tradycji polskiej nie została zaakceptowana przez większość społeczeństwa a szczególnie przez rodziców i harcerzy starszych. Ideowo – wychowawcza programowa działalność OH ZMP nie zyskała sojuszników na miarę oczekiwań jej twórców.
Wchłanianie ZHP w szeregi partyjnej organizacji ZMP odbywało się z dużym rozmysłem i cierpliwością. Powoli, jednak systematycznie, zostawały zmieniane nazwy instytucji, wyższe stanowiska w ZHP obejmowali członkowie ZMP, harcerstwo coraz bardziej upodabniało się do organizacji pionierskiej. Dopiero w 1950 roku oficjalnie zakazano używania oznaczeń harcerskich i uznano akces ZHP do ZMP. „W lipcu 1950 roku odbył się obóz harcerski Obozujących w miejscowości Nędza koło Raciborza (województwo opolskie) pilskich harcerzy odwiedza w lipcu 1950 r. Komisja z Warszawy. Dokonuje lustracji obozu oraz wydaje polecenie zdjęcia wszystkich odznak i symboli ZHP, nakazując nawet usunąć z mundurków guziki z lilijkami harcerskimi. Zaistniały fakt ma charakter ostatecznych działań przed całkowitą likwidacją Hufca ZHP Piła. We wrześniu 1950 roku – po Akcji Letniej Komenda Hufca otrzymała polecenie przekazania do Poznania całości dokumentacji Komendy Hufca wraz z pieczęciami.” Komendę Hufca ZHP Piła postawiono w stan likwidacji. Ówczesny członek KH Piła Andrzej Butler twierdzi, że nie przekazano żadnej dokumentacji do Poznania. Dokumentacja wraz z pieczęciami została zakopana na terenie ogrodu rodziców A. Butlera mieszczącego się przy ul. Towarowej (naprzeciwko wiaduktu).
Dzięki funkcjonowaniu nowej organizacji rozpoczyna działalność Dom Harcerza OH ZMP, wyposażony w pracownie do zajęć pozalekcyjnych i stanowiący placówkę finansowaną ze środków oświaty.

Relacja hm. Henryka Szulca – instruktora ZHP, w 1953 roku przewodnika OH ZMP:
„W Szkołach Podstawowych władze oświatowe miały obowiązek powołania etatowych opiekunów – instruktorów (zwanych przewodnikami). Zadaniem ich było zorganizowanie we wszystkich klasach zastępów ( każda klasa składająca się z ogniw tworzyła zastęp), które razem stanowiły drużynę szkolną. Drużyny były podporządkowane Wydziałom Szkolno-Harcerskim Zarządu Powiatowego ZMP. Wydziały te w uzgodnieniu z władzami oświatowymi kierowały kandydatów na przewodników do Szkoły Organizacyjnej ZMP we Wrocławiu. One też były inicjatorami różnych akcji politycznych, do których włączana była młodzież. Na kursach powyższej szkoły zajęcia były przepojone zagadnieniami politycznymi i ideologicznymi całkowicie niedostosowanymi do zainteresowań i percepcji dzieci. Organizowane były akcje naboru zastępowych do szkół podstawowych spośród uczniów szkół średnich. Starano się namawiać swoich najaktywniejszych członków uczących się w szkołach średnich do pełnienia funkcji zastępowych w SP , co w praktyce nie dało oczekiwanych efektów. W początkowym okresie po powołaniu OH w wielu szkołach nie działały drużyny, gdyż brak było działaczy do ich prowadzenia. W związku z tym zatrudniano ludzi niewykwalifikowanych zobowiązując ich do zdobycia wykształcenia pedagogicznego. Na etaty przewodników mianowano również absolwentów liceów pedagogicznych, którzy w ramach nakazu pracy kierowani byli do szkół. Wielu z nich wolało jednak zajęcia dydaktyczne, gdyż do tego mieli przygotowanie, natomiast praca w OH miała wiele niewiadomych, była niewymierna i wymagała podporządkowania się zasadom panującym w organizacji młodzieżowej.
Od chwili mego zatrudnienia na etacie przewodnika w Szkole Podstawowej nr 5 od września 1953 roku całością działalności tej organizacji kierował Wydział Szkolno – Harcerski Zarządu Miejskiego ZMP w Pile mieszczący się w budynku przy ul. Walki Młodych nr 39 (obecnie Szkoła Muzyczna). W skład zespołu wchodziło czterech społecznych działaczy oraz etatowy pracownik Władysław Gejda. Ten ostatni był głównym inicjatorem narad, imprez i akcji realizowanych przez drużyny szkolne. Najważniejsze z nich to igrzyska letnie i zimowe, sadzenie „drzewek pokoju”, udział w pochodach pierwszomajowych, masówkach z różnych okazji oraz rajdach turystycznych. Wiele akcji związanych była z umacnianiem przyjaźni ze Związkiem Radzieckim.
W 1953 roku na etatach przewodników w pilskich szkołach byli:

w SP nr 1 – Janina Grabowska,
w SP nr 2 – p. Jankowska,
w SP nr 3 – Lidia Kramp-Zalewska,
w SP nr 4 – Anna Łapacz,
w SP nr 5 – Henryk Szulc,
w SP TPD – Urszula Sander (SP nr 8 ),
w Szkole Ogólnokształcącej – Wincenty Typiński (Liceum prowadziło zajęcia w klasach od 1 do 11).

Metodyczną stronę działalności harcerskiej miał prowadzić Dom Harcerza, który mieścił się przy ul. Bieruta nr 3a (obecnie ul. 11 Listopada).
W następnych latach przewodnicy w szkołach są zmieniani, na przykład w SP nr 1 przewodniczką zostaje Halina Smarszcz, a w SP nr 2 – pan Wątroba. Przed rokiem 1956 Dom Harcerza zostaje przeniesiony do budynku przy Al. Niepodległości 14 a kierownikiem jego zostaje Henryk Ogorzeja, natomiast kierownikiem gabinetu harcerskiego Jerzy Cegła.
W roku 1956 na bazie odwilży politycznej phm. Kazimierz Beutler wspólnie z Henrykiem Ogorzeją zaczynają organizować drużyny harcerskie oparte na dawnej metodyce. Po walnym Zjeździe ZHP i równoległym Zjeździe w Łodzi nastąpił okres burzliwych dyskusji przewartościowania dotychczasowej działalności wychowawczej ZHP. Dołączyłem do nich w lutym 1957 roku po powrocie z wojska. Organizowaliśmy drużyny harcerskie w Szkole Podstawowej nr 2 i Liceum Ogólnokształcącym. Całością prac w ZHP kierował ówczesny Komendant Hufca Harcerskiego phm. K. Beutler. Skład KH Piła w 1957 roku był następujący:
. Komendant Hufca – phm. Kazimierz Beutler,
. Z-ca K-ta, Namiestnik Zuchowy – Henryk Ogorzeja,
. Kierownik Ref. Młodszoharcerskiego – Henryk Szulc,
. Kwatermistrz Hufca – Romuald Gardziewicz,
. Członek Komendy – Zenon Smolarek.”

Lechu · Administrator

ROZDZIAŁ III
Rozwój ZHP od 1956 do 1975 roku

3.1. Działalność pilskiego hufca

Na przełomie 1955/56 r. poddano krytyce założenia metodyczne Organizacji Harcerskiej ZMP. Poprzedziły je liczne oceny krytyczne dotychczasowego dorobku organizacji pionierskiej. Pod koniec 1954 r. zamieszczano na łamach „Głosu Nauczycielskiego” wiele artykułów krytykujących dotychczasowy dorobek nowego systemu edukacyjno - wychowawczego. Jednak były to głosy mało znaczące. Pierwszym sięgającym do głębszych przyczyn słabości pracy wychowawczej w OH ZMP był artykuł Wiktorii Dewitzowej, który ukazał się na początku 1955 r. w „Nowych Drogach”. W kwietniu tegoż roku Prezydium zarządu Głównego ZMP poparło główne tezy wyżej wymienionego artykułu. Ogrom głosów sprzeciwu spowodował wiele powolnych, lecz nieuchronnych zmian, które miały doprowadzić do powrotu niezależnie działającego ZHP. „W 1956 r. plenum ZG ZMP wprowadziło ponownie takie elementy metody harcerskiej jak stopnie, sprawności, tradycyjny mundur; wiek członków podwyższono do lat 16.” Na poprawienie sytuacji wewnątrz organizacji duży wpływ miała polityczna „odwilż”. Po śmierci Józefa Stalina w 1953 r. sytuacja w kraju zaczęła się poprawiać. Również w organizacjach młodzieżowych zaczęto dopuszczać inne formy pracy, nie tylko te zapożyczone z ZSRR, łącznie z elementami przedwojennej metodyki harcerskiej. Pod wpływem dalszych zmian harcerstwo w pewnym stopniu usamodzielniło się jako Organizacja Harcerska Polski Ludowej (III Plenum ZG ZMP, sierpień 1956 r.) . Program OHPL posiadał następujące znowelizowane elementy: „Przyjęto zasadę wychowania przez działalność społeczną, przywrócono stopnie i sprawności, wprowadzono dla młodszych dzieci drużyny zuchowe, zmieniono strukturę drużyn, opierając się na tradycyjnych wzorach harcerskich z pozostawieniem nazewnictwa z OH ZMP (...) przywrócono tradycyjne mundurki młodzieżowe.” W skład komend wojewódzkich OHPL weszli działacze OH ZMP. Działacze ZHP z okresu do 1950 r. mogli uczestniczyć tylko w równolegle działających wojewódzkich radach OHPL spełniających funkcję doradczą komend. W trakcie krótkiej bo 4-miesięcznej działalności OHPL Zatwierdzono nową odznakę zuchową obowiązującą do dziś. Komendantem Głównym OHPL była Janina Balcerzak, a od listopada 1956 r. do Zjazdu - Zofia Zakrzewska. Na Łódzkim Zjeździe Działaczy Harcerskich (8 – 10 XII 1956) OHPL została przekształcona w obecny Związek Harcerstwa Polskiego. Zjazd w Łodzi został uznany za I Zjazd odrodzonego ZHP.
Harcerstwo w nowej odrodzonej formie mogło wreszcie normalnie pracować i rozwijać się. Nadal było ono w dużym stopniu zależne od władz, aczkolwiek miało szansę na funkcjonowanie w formie podobnej do organizacji skautowych z innych krajów.
W Pile ten okres również był bardzo burzliwy. W 1956 r. phm Kazimierz Beutler, członek Komendy Hufca Piła z przed 1950 r. wraz z ówczesnym kierownikiem Domu Harcerza – Henrykiem Ogorzeją zaczynają organizować drużyny harcerskie oparte na dawnej metodyce. Początkowo funkcjonowały one w ukryciu, by w odpowiednim momencie ujrzeć światło dzienne. Pierwsze drużyny powstawały oficjalnie w 1957 r., między innymi w Szkole Podstawowej nr 2, oraz Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie. Bardzo duży wpływ na sprawny powrót ZHP miał min. hm. Henryk Szulc, który pełniąc funkcję przewodnika OH ZMP mógł, choć częściowo, wpływać na decyzje zapadające w pilskim kierownictwie ZMP. W 1957 r. zawiązała się też pierwsza Komenda Hufca. Skład komendy podaje H. Szulc w swojej wypowiedzi na stronie 22 tejże pracy.
W kwietniu 1958 r. Główna Kwatera Harcerstwa wydała dokument „Za i przeciw”, określający platformę ideową i polityczną harcerstwa. Według tego dokumentu „harcerstwo jest społecznym ruchem wychowawczym, jednoczącym się wokół idei reprezentowanych przez PZPR. (...) Harcerstwo wychowuje człowieka o wysokim morale, (...) traktując świadomość ideową jako podstawę moralną; harcerstwo wychowuje młodzież w duchu patriotyzmu, internacjonalizmu, jest przeciwnikiem mitu harcerstwa skautowego.” Podpisanie takiego dokumentu dawało możliwość chociaż częściowo normalnego funkcjonowania ZHP.
W latach 1958-60 miał miejsce duży rozwój drużyn wiejskich. Powstał miedzy innymi sztab „Wieś” odpowiedzialny za rozwój drużyn na terenach wiejskich. Jego głównym zadaniem było opracowanie programu i określenie sposobu pełnego włączenia się harcerstwa wiejskiego, które silnie rozwinęło się w okresie OH ZMP w ramy organizacyjne i metodyczne ZHP (w 1957 r. działało na wsi 12 tysięcy drużyn). Opracowany przez sztab program składał się z 4 kampanii programowych odpowiadających porom roku: „Lato Wiejskich Drużyn”, „Złota Jesień”, „Biała Zima”, „Wiosenne Porządki”. Każda kampania składała się z 6 kierunków działania: praca, sport i zabawa, miasto-wieś, z przyrodą na ty, wędrówki, kultura. Najważniejszą kampanią było „Lato Wiejskich Drużyn”. Była to centralna akcja programowa organizowana corocznie od 1958 r. w okresie wakacji letnich. Dała on początek współczesnej Nieobozowej Akcji Letniej (NAL). LWD organizowano w celu objęcia działalnością wychowawczą dzieci i młodzieży wiejskiej w okresie lata, w miejscu ich zamieszkania. W Pile na okres ten przypada również silny rozwój drużyn wiejskich. Powstają one między innymi w okolicach Piły w miejscowościach Szydłowo i Stobno.
Harcerska Akcja Letnia Młodzieży Starszej „HALMS” w 1958 r. to obozy młodzieży szkół średnich biorące udział w 4 dużych akcjach programowych: „Warmia i Mazury”, „Bieszczady”, „Rajd Pomorski” i „Eksperyment-58”. Harcerze z pilskiego hufca brali czynny udział w akcji „Rajd Pomorski”. W HALMS uczestniczyło łącznie 7 tys. młodzieży.
W latach 1966-75 Komenda Hufca podejmowała próby zebrania dokumentacji dotyczącej pracy ZHP. W 1968 r. Komenda Hufca podczas posiedzenia podjęła decyzję w zakresie uporządkowania oraz zabezpieczenia materiałów archiwalnych przechowywanych w magazynie hufca. Dokumentacje uporządkowano z pomocą Instruktorów i harcerzy z IV Szczepu „Zawiszacy”, miedzy innymi pwd. Krzysztofa Michałka i pwd. Józefa Fedusia. W marcu 1971 r. powołano Sekcję Historyczną „Bohater” w ramach realizacji programu przygotowań do uroczystości nadania imienia Stanisława Staszica Hufcowi ZHP w Pile. Ten doniosły akt miał miejsce 13 czerwca 1971 r. Komenda Chorągwi Wielkopolskiej odstąpiła od przysługującego jaj prawa wyłączności nadania imienia, na rzecz Miejskiej rady Narodowej w Pile. W uroczystości nadania imienia z ramienia Komendy Chorągwi Wielkopolskiej ZHP uczestniczył Zastępca Komendanta, hm. Stefan Barłóg. Przy okazji nadania imienia hufiec otrzymał sztandar ufundowany przez Miejska Radę Narodową. Honorową funkcję chorążego hufca pełnił w trakcie uroczystości pwd. Krzysztof Michałek.
11 czerwca 1973 r. wraz z pozostałymi ówczesnymi związkami młodzieży ZHP utworzył Federację Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. Związki wchodzące w skład FSZMP to prócz ZHP: Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, oraz Socjalistyczny Związek Młodzieży Wojskowej. „Zasadniczym celem tej federacji miała być integracja działalności związków młodzieży w zakresie socjalistycznego wychowania młodzieży oraz przygotowania jej do aktywnego udziału w budowie PRL.”
Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej – termin wprowadzony na V Zjeździe ZHP w 1973 r., odnoszący się do działalności harcerstwa w środowisku młodzieży szkół ponadpodstawowych (harcerze starsi). Nowy program miał na celu podejmowanie przez podstawowe ogniwa ZHP (drużyny, zastępy) zadań głównie na rzecz innych, na podstawie rozeznania potrzeb kraju, regionu, środowiska. Zadania miały charakter systematycznych, długofalowych ciągów służby. Często odbywały się akcje masowe, chociażby latem 1974 r. kiedy to między innymi pilscy harcerze brali udział w uporządkowywaniu huty „Katowice”. Ich zadaniem było doprowadzenie małej architektury (trawniki, skwery) do użyteczności. W imprezie wzięło udział około 6 tys. harcerzy, w tym pokaźna grupa z pilskiego hufca. Wszyscy otrzymali pamiątkowe kaski i klamry do pasów, impreza była w pełni finansowana z budżetu państwa.
W 1975 r. wraz z otrzymaniem przez Piłę statusu miasta wojewódzkiego również zmieniła się organizacja ruchu harcerskiego. Kwatera Główna ZHP powołała Chorągiew Pilską im. Obrońców Wału Pomorskiego, obejmującą swoim zasięgiem całe województwo pilskie. Hufiec pilski stał się od tej pory hufcem miejskim.
W tej chwili Komenda Hufca Piła nie posiada właściwie żadnej dokumentacji dotyczącej działalności hufca w latach 1956-75. Według informacji otrzymanej od członków komendy wymienione wyżej dokumenty po 1976 r. zostały przekazane na makulaturę. Jaki temu przyświecał cel, ani kto jest temu winien do dziś nie wiadomo. Pewne jest jednak to, że strat spowodowanych bezmyślnym postępowaniem nie da się naprawić. Materiały znajdujące się w tej pracy zebrano w drodze rozmów z żyjącymi jeszcze instruktorami tego okresu.

3.2. Zakres terytorialny, komendanci, struktura

Podrozdział przedstawia zmiany struktury pilskiego hufca w latach 1945-75.

IX 1945 r. – 05.VI 1949 r.
Hufiec Harcerzy w Pile podlegał organizacyjnie Komendzie Chorągwi Harcerzy w Poznaniu i zasięgiem działania obejmował teren miasta Piły oraz teren powiatu Trzcianka z miastami Trzcianka i Krzyż włącznie. Drużyny harcerek z terenu miasta Piła podlegały organizacyjnie Komendzie Hufca Harcerek w Chodzieży, ale tylko do X 1948 r. Później drużyny harcerek działające na terenie Piły oraz te z powiatu Trzcianka podlegają powołanej w listopadzie 1948 r. Komendzie Hufca Harcerek na okręg Piła w Pile.

05.VI 1949 r. – IX 1950 r.
Połączenie Hufców Harcerek i Harcerzy w Pile. Powstaje hufiec koedukacyjny ZHP z siedzibą Komendy Hufca w Pile, obejmujący zasięgiem działania teren miasta Piły oraz powiatu Trzcianka z miastem Trzcianka i Krzyż.

IX 1950 r. – X 1956 r.
W tym okresie nie ma oficjalnie ZHP i całej struktury z nią związanej. Drużyny pionierskie OH ZMP działają na terenie pilskich szkół . Instruktorzy harcerscy mimo próśb władz nie podejmują pracy w nowej organizacji.

X 1956 r. – XII 1956 r.
Po rozwiązaniu OH ZMP powstają pierwsze drużyny harcerek i harcerzy pomimo formalnie istniejącej OHPL. Reaktywowany hufiec podlega Komendzie Chorągwi Wielkopolskiej w Poznaniu. Komendzie Hufca w Pile podlegają jednostki harcerskie działające na terenie Piły.

XII 1956 r. – VII 1975 r.
Powraca przydział administracyjny z lat 1949-50. Komenda Hufca w Pile obejmuje zasięgiem działania teren miasta Piły oraz powiatu Trzcianka z miastem Trzcianka i Krzyż. Większość dokumentacji na temat tego okresu została zniszczona. Wszystkie dokumenty pracy hufca zostały przekazane po 1976 r. na makulaturę.

od VII 1975 r.
Hufiec ZHP Piła przechodzi w skład jednostek powołanej Chorągwi Pilskiej ZHP z siedzibą w Pile. Od tego czasu jest hufcem miejskim.

Komendanci Hufca ZHP Piła w latach 1945-75:
1. dh Wacław Kucharski H.O. IX 1945 – I 1947
2. oficer W.P. p. Zdanowicz II 1947 – IV 1947
3. dh Jerzy Bandrowski H.O. V 1947 – X 1949
4. dh. Janina Pieścikowska sam. X 1948 – VI 1949
5. dh Marian Piścikowski H.O. X 1949 – IX 1950
6. phm. Kazimierz Beutler X 1956 – V 1959
7. hm. Henryk Szulc V 1959 – II 1967
8. hm. Ryszard Janicki I 1967 – XI 1975

Drużyny harcerskie podlegające terytorialnie pod pilski hufiec działały głównie w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych (prawie wszystkie szkoły), jak również w zakładach pracy i innych jednostkach organizacyjnych na terenie powiatów pilskiego i trzcianeckiego. Między innymi: w Klubie Garnizonowym przy ul. Lotniczej (XVI Szczep), Państwowym Studium Instruktorów Higieny przy Al. Niepodległości (szczep, krąg instruktorski i harcerska drużyna pożarnicza), w Oficerskiej Szkole Samochodowej (później Wyższa Oficerska Szkoła Samochodowa) przy ul. Podchorążych 1 (szczep i krąg instruktorski), jak również w Domu Dziecka przy ul. Żeleńskiego (2 drużyny), oraz w Cechu Rzemiosł Różnych przy ul. Bydgoskiej (gromada zuchowa, drużyna harcerska oraz krąg instruktorski).
[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]
Dzisiejsza siedziba Komendy Hufca Piła: w latach 50, 90 i współcześnie

3.3. Bazy szkoleniowe i turystyczne

Pierwsza pilska harcówka mieściła się na pierwszym piętrze budynku przy ulicy Buczka 9 i użytkowana była przez 1, 2 i 3 Drużynę Harcerzy oraz Komendę Hufca Harcerzy w Pile. Spełniała ona swoją funkcję od września 1945 r. do kwietnia 1946 r. (w tej chwili jest to mieszkanie prywatne). W latach 1947-50 kościół św. Stanisława Kostki udostępnił drużynom swój barak do celów harcerskich. Wreszcie w październiku 1948 r. władze miasta przydzielają Komendzie Hufca pomieszczenia na pierwszym piętrze budynku u zbiegu ulic Roosevelta i Ludowej. W listopadzie 1949 r. KH Piła otrzymuje kolejne pomieszczenia w budynku przy ulicy Bieruta 3 (obecnie ul. 11 Listopada 3). Po likwidacji ZHP w 1950 r. w budynku urządzono pracownie politechniczne Domu Harcerza OH ZMP. W czasie funkcjonowania harcerstwa w strukturach ZMP rozwijano tzw. Domy Harcerza czyli budynki z pracowniami do zajęć pozalekcyjnych. Forma ta zachowała się także później, po reaktywowaniu ZHP.
Po rozwiązaniu OH ZMP i powołaniu OHPL udostępniono tworzącej się komendzie harcerskiej pomieszczenia w nowej siedzibie Domu Harcerza przeniesionego do budynku przy Al. Niepodległości 14. Kolejne przeniesienie Domu Harcerza ma miejsce we wrześniu 1957 r. Pracownie DH zostają przeniesione do budynku przy ul. Walki Młodych (obecnie Szkoła Muzyczna), a Komenda Hufca otrzymuje pomieszczenia biurowe w budynku Komitetu Miejskiego PZPR przy ul. Buczka (obecnie użytkowanym przez bibliotekę). We wrześniu 1962 r. drużyny pilskiego hufca podjęły decyzję o gromadzeniu materiałów na budowę własnej siedziby. W związku z tym biuro Komendy Hufca przeniesiono do budynku przy ul. Walki Młodych, do wspólnego użytkowania z Zarządem Miejskim Związku Młodzieży Socjalistycznej. W tym budynku komenda prowadziła swą działalność organizacyjną do chwili wybudowania Domu Harcerza przy ul. Okrzei 59. We wrześniu 1970 r. powstaje tzw. „Kaczmarówka”, czyli pomieszczenia budynku przy ul. Buczka (obok biblioteki). Powstaje ona z inicjatywy członków Kręgu Instruktorskiego przy Państwowej Szkole Instruktorów Higieny oraz harcerzy z 5 DH „ Błękitna Piątka”. Budynek ten był w opłakanym stanie, co mimo usilnych starań wszystkich zainteresowanych, w tym władz miasta, spowodowało eksmisję pilskich harcerzy. We wrześniu 1971 r. Komenda hufca otrzymała w użytkowanie lokal w budynku przy Al. Niepodległości 22. Budynek był przeznaczony do rozbiórki. Ogromne zaangażowanie harcerzy, szczególnie 5 DH oraz IV, VI, XI, XIII i XV Szczepu ZHP wsparte przez przyjaciół harcerstwa w zakładach pracy, Miejskim Zakładzie Budownictwa Mieszkaniowego, oraz Prezydium Miejskiej Rady Narodowej zaowocowało efektami, pozwalającymi Komendzie Hufca użytkować ten budynek w całości.
W latach 1972 – 75 wyremontowano w czynie społecznym następujące pomieszczenia: herbaciarnię – spełniającą również funkcję sali narad, szkoleń i spotkań drużyn; gabinet metodyczny; 2 pomieszczenia Harcerskiego Klubu Łączności. Rozpoczęto też prace remontowe w pomieszczeniach przewidzianych na pracownię techniczną, gabinet historyczny oraz pocztę harcerską. Prace te przerwano z chwilą wejścia na teren budynku Komendy Chorągwi Pilskiej ZHP w 1975 roku. Komenda Chorągwi wraz z Komendą Hufca Piła zajmuje pomieszczenia harcówki „Słoneczko” w budynku przy Al. Niepodległości 22 (dzisiejszy budynek KH Piła) do listopada 1975 roku. W związku z uzyskaniem środków finansowych i podjęciem gruntownego remontu całego budynku, przenosi swoje siedziby do Domu Harcerza przy ul. Okrzei 59. W latach 1945 – 75 KH Piła nie posiadała własnej bazy turystycznej. Pilscy harcerze korzystali z baz Chorągwi Wielkopolskiej, oraz innych ogólnodostępnych ośrodków turystycznych, między innymi: ośrodek rekreacyjny – jezioro Piaszczyste (odbył się tam min. pierwszy biwak hufca harcerzy), m. Kalina koło Piły, oraz m. Zabor, powiat Zielonogórski (miejsce obozu harcerzy w 1948 r.).

Lechu · Administrator

ZAKOŃCZENIE

Niniejsza praca ukazuje charakterystykę pilskiego hufca ZHP w czasach powojennych aż do 1975 roku. Rok ten był bardzo ważny dla regionu, ponieważ Piła stała się miastem wojewódzkim, a Kwatera Główna ZHP powołała w Pile Komendę Chorągwi Pilskiej. Opisywane lata to ciężki okres dla braci harcerskiej. Prorosyjskie władze systematycznie i z uporem starały się utrudniać działalność związku. Silnie zakorzenione tradycje i ogromna chęć przetrwania uchroniły jednak organizację przed całkowitym unicestwieniem. Analizując opisywane lata można zauważyć stałą poprawę sytuacji zarówno ogólnopolskiej jak i harcerskiej. Przełom lat 60 i 70 to okres rozkwitu ZHP. W tym czasie związek liczył sobie najwięcej członków. Związane to było z dużym zaangażowaniem władz w struktury ZHP, co ciągnęło za sobą pokaźne korzyści finansowe dla organizacji. Brak materiałów tego okresu nie pozwala w pełni przedstawić sytuacji w regionie pilskim w tych latach.
Praca ta miała także na celu przedstawienie rozwoju opisywanej organizacji pod względem dydaktyczno-wychowawczym. Ukazany w pracy system stworzony i używany przez ZHP podlegał wielu deformacjom i uaktualnieniom. Nie bez wpływu na sylwetkę systemu była również sytuacja polityczna w kraju. Opisane powyżej propozycje programowe ZHP ukazują silny związek organizacji z władzą ludową. Należy jednak wziąć pod uwagę to, iż jakikolwiek sprzeciw ze strony harcerzy mógł spowodować całkowitą likwidację ZHP. W kierunku harcerstwa z czasów PRL kierowano wiele uwag i głosów sprzeciwu ze strony opozycji. Równolegle działające harcerstwo na emigracji krytykowało ZHP za popieranie komunistycznej władzy. Do dziś wiele osób twierdzi, że prawdziwe harcerstwo zachowało się tylko na obczyźnie. Znaczącym jest fakt, iż w PRL-u współpraca i dopasowywanie się ZHP było tak zwanym złem koniecznym, niezbędnym dla zachowania choćby częściowej autonomiczności związku. Jako pewne usprawiedliwienie można przedstawić sytuacje opisane w pracy. Harcerze z tego okresu, zupełnie niezwiązani z ówczesną władzą, robili wszystko, aby funkcjonowanie ZHP w pełni odzwierciedlało kanony harcerskie stworzone przez twórcę skautingu, Roberta Baden-Pawella.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BIBLIOGRAFIA

1. Chełstowska J., Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej, Warszawa 1976.
2. Eisler J. - Zarys dziejów politycznych Polski, Warszawa 1992.
3. Janicki R., Stronnice, Piła 2001.
4. Kuroń J. Żakowski J. – PRL dla początkujących, Warszawa 1998.
5. Leksykon harcerstwa, Fietkiewicz O. (red.), Warszawa 1988.
6. Łęcki W., Piła i okolice – przewodnik, Poznań 1978.
7. Łęcki W., Województwo Pilskie, Poznań 1988.
8. Pierzyk B., Miniewicz J., Wał Pomorski, Warszawa 1997.
9. Piła – Informator Miejski, 1998.
10. Piła Zarys Dziejów, 1993.
11. Wendowski H., Budowaliśmy zręby władzy ludowej w pilskiem, Poznań 1978.
12. Z dziejów Piły, 1983.

Materiały organizacyjne ZHP:
13. Nasz Zjazd, II Zjazd ZHP, Warszawa 1959.
14. Biuletyn Instruktorski nr 1, Warszawa 1949.
15. Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi, Warszawa 1958.
16. Rozkazy Komendanta Hufca Piła z lat 1945-50.

Wywiady:
17. Informacje zebrane w trakcie rozmowy z Komisją Historyczną Hufca Piła w dniu 17.10.2002.
18. Rozmowa z hm. H. Szulcem, Piła 17.10.2002
19. Rozmowa z komendantem Hufca Piła w latach 1997–2008
hm. G. Rzymskim.
20. Rozmowa przeprowadzona z phm. J. Bandrowskim H.O., Piła 06.09.2002.

Zdięcia umieszczone w opracowaniu pochodzą z książki "Stronice" R. Janickiego (2001) oraz z własnych zbiorów.