II Szczep ZHP

Lechu · Administrator

[link widoczny dla zalogowanych]

WSTĘP:

Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie młodym drużynowym zasad funkcjonowania drużyn harcerskich. Polecam ją również osobą chcącym przybliżyć sobie zasady funkcjonowania naszego związku. Harcerstwo to obok szkoły bardzo ważna instytucja dydaktyczno-wychowawcza. Jej system różni się jednak znacząco od typowych systemów szkolnych. Należy pamiętać, że jest to organizacja funkcjonująca poza obowiązkowym procesem nauczania i aby przyciągnąć dzieci i młodzież należy im zapewnić wiele atrakcji. Podstawowa zasada: „Przez zabawę do nauki” powinna być mottem każdego drużynowego. Pamiętać jednak należy, że każde, nawet najmniejsze posunięcie powinno nieść za sobą cel kształcący i wychowawczy
Aby odpowiednio „poruszać się” po naszym opracowaniu, musisz poznać parę podstawowych pojęć, niezbędnych w procesach kształcenia i wychowania. Na pierwszy rzut oka będą one brzmiały dla ciebie strasznie i niejednokrotnie niezrozumiale. Ktoś powiedziałby „wielkie słowa wielkich głów”. Wymienieni poniżej autorzy są jednak uznanymi w Polsce badaczami, twórcami podstawowych pojęć pedagogicznych, a harcerstwo zalicza się do szeroko rozumianej pedagogiki.

„SYSTEM WYCHOWANIA – sposób zorganizowanego funkcjonowania jakiejś utworzonej dla założonych celów wychowawczych społeczeństwa struktury, która stanowi pewną całość. Złożona jest z elementów działających w sposób zintegrowany”
/Heliodor Muszyński/
„WYCHOWANIE – świadome organizowana działalność ludzka, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w całej osobowości człowieka.”
/Czesław Kupisiewicz/
„KSZTAŁCENIE – ogół czynności (zewnętrznych i wewnętrznych) umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury oraz uczestnictwo w ich kształtowaniu, a zatem osiągnięcie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw, jak również nabycie pożądanych kwalifikacji zawodowych.”
/Wincenty Okoń/

Mam nadzieję, iż niniejsze opracowanie okaże się przydatne w pracy drużyn na wszystkich poziomach kształcenia i wychowania harcerskiego, od gromad zuchowych aż po nowo powstałe drużyny wędrownicze. Niniejsza praca nie ma charakteru naukowego, zawiera jedynie zbiór informacji niezbędnych, jak myślę, do rozpoczęcia tej wspaniałej zabawy jaką jest harcerstwo.
phm. Leszek Ćwikła

1. CHARAKTER WYCHOWANIA W ZHP

Zgodnie ze Statutem wychowanie w ZHP:
· opiera się na normach moralnych wywodzących się z uniwersalnych, kulturowych i etycznych wartości chrześcijańskich wyrażonych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim,
· kształtuje postawy szacunku wobec każdego człowieka, co wynika z uznania przyrodzonej godności i wolności każdej istoty ludzkiej. ZHP jest stowarzyszeniem otwartym dla wszystkich bez względu na pochodzenie, rasę czy wyznanie. System wartości duchowych uznaje za sprawę osobistą, gdyż każdy członek ZHP samodzielnie kształtuje swój system wartości i światopogląd. ZHP oczekuje natomiast od swoich członków, że posiadają system wartości, który nie jest sprzeczny z zasadami zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Związek Harcerstwa Polskiego jest niezależny ideowo i organizacyjnie od partii, ruchów i organizacji o charakterze politycznym.

2. HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

Harcerski system wychowawczy realizowany w ciągu blisko 90-letniej historii ZHP jest rozumiany jako jedność: zasad harcerskiego wychowania, metody i programu. Stały rozwój zuchów, harcerzy, harcerzy starszych i instruktorów jest możliwy tylko wtedy, gdy kierując się harcerskimi zasadami, wykorzystując harcerską metodę tworzymy program pobudzający do kształtowania w sobie cech i umiejętności potrzebnych w życiu osobistym i przydatnych w społeczeństwie.

Zasady harcerskiego wychowania to:
-służba, czyli czynna, pozytywna postawa wobec świata i drugiego człowieka,
-braterstwo, czyli przyjacielska i serdeczna postawa wobec innych, - praca nad sobą, czyli nieustanne kształtowanie i doskonalenie własnej osobowości.
Odzwierciedleniem harcerskich zasad są: Obietnica i Prawo Zucha, Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie, Zobowiązanie Instruktorskie. Zasady harcerskiego wychowania są wprowadzane w życie za pomocą wywodzącej się ze skautingu metody harcerskiej. Metoda ta określa sposób realizacji harcerskiego wychowania.
Metodyka harcerska jest jedną z wielu metodyk różnych przedmiotów. Metodyka to inaczej dydaktyka szczegółowa.
„Dydaktyka – jest nauką o kształceniu, jego celach i treściach oraz o jego metodach, środkach i organizacji.”
/Wincenty Okoń/
„Metodyka (dydaktyka szczegółowa) – jest dydaktyką jakiegoś wybranego przedmiotu nauki szkolnej lub pozaszkolnej (harcerstwo).”
Metoda harcerska to sposób działania odznaczający się:
- pozytywnością,
- indywidualnością,
- wzajemnością oddziaływań,
- dobrowolnością i świadomością celów,
- pośredniością,
- naturalnością,
będący systemem wspierania samorozwoju zuchów, harcerzy, harcerzy starszych i instruktorów przez:
- Przyrzeczenie i Prawo,
- uczenie w działaniu,
- system małych grup,
- program stale doskonalony i pobudzający do rozwoju.

Metodę harcerską cechuje:
- pozytywność - gdyż harcerskie wychowanie polega na budowaniu dobra, rozbudzaniu w człowieku jego zdolności, odkrywaniu zalet, pozwala łatwiej akceptować świat, innych ludzi, siebie samego, pokazuje, że nie należy poddawać się złu i beznadziejności;
- - indywidualność - ponieważ harcerskie wychowanie jest ukierunkowane na jednostkę, na jej rozwój osobisty, dostosowując stawiane przed każdym członkiem Związku oczekiwania do jego możliwości i umiejętności, budując jego indywidualne cechy;
- - wzajemność oddziaływań - czyli partnerstwo członków naszego ruchu gdzie wszyscy są zarówno wychowawcami jak i wychowankami; instruktor pełni rolę "starszego brata" będącego dla harcerza wzorem do naśladowania, a jego autorytet opiera się przede wszystkim na postawie zgodnej z Harcerskim Prawem;
- - dobrowolność i świadomość celów - gdyż każdy członek Związku samodzielnie wyraża chęć kierowania się w życiu harcerskimi zasadami i przynależności do naszej organizacji; w harcerstwie skuteczność wychowania zależy od chęci poddania się temu działaniu;
- - pośredniość - ponieważ wszystkie podejmowane przez nasz ruch działania służą realizacji celów wychowawczych, atrakcyjne, społecznie pożyteczne zadania realizowane w harcerstwie pobudzają do rozwoju wewnętrznego człowieka;
- - naturalność - polegająca na przystosowaniu wszystkich podejmowanych działań do potrzeb i możliwości harcerskiego zespołu i poszczególnych jego członków oraz różnorodnych warunków działania: na wsi, w mieście, w nowej drużynie, bądź takiej z tradycjami, w zastępie chłopców lub dziewcząt, w drużynie koedukacyjnej itd.
- Metoda harcerska opiera się na następujących elementach:
- Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie - kreślą konkretny system wartości, opisują ideał. Odzwierciedlają zasady harcerskiego wychowania: służbę, braterstwo, pracę nad sobą. Prawo każdemu harcerzowi daje ściśle określony kodeks postępowania, jest dla niego życiowym drogowskazem. W chwili złożenia harcerskiego Przyrzeczenia zobowiązujemy się nieustannie dążyć do osiągnięcia tego ideału. Młody człowiek składając je decyduje się z własnej "szczerej woli" akceptować i stosować w swym życiu zawarte w Prawie zasady etyczne. Wobec własnego sumienia, wobec grupy rówieśników i instruktora, który jest dla niego wzorem i autorytetem bierze odpowiedzialność za ich dotrzymywanie. To dobrowolne zobowiązanie jest największą motywacją do samodoskonalenia, wyrażeniem woli nieustannej pracy nad sobą, woli stałego podążania drogą wyznaczoną przez drogowskaz naszego Prawa. Akceptowanie zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu ideałów oraz, stały możliwie największy wysiłek zmierzający do ich osiągnięcia są wobec młodego człowieka skutecznym instrumentem wpływającym na jego rozwój. Dla najmłodszych członków naszego ruchu identyczną rolę pełni Obietnica i Prawo Zucha. Prawo i Przyrzeczenie jest fundamentalnym elementem metody harcerskiej.

Uczenie przez działanie - oznacza, że w harcerstwie wychowujemy w sposób czynny, poprzez aktywne uczestnictwo. Młody człowiek w sposób naturalny łatwiej kształci się przez obserwację, eksperymentowanie, samodzielne wyciąganie wniosków, dokonywanie wyborów i osobiste działanie. Harcerskie wychowanie to rozwój młodego człowieka przez działanie.
- System małych grup - mała grupa rówieśników, kolegów, przyjaciół to naturalne środowisko młodego człowieka. Nasza metoda opiera harcerskie wychowanie między innymi na systemie takich rówieśniczych grup - szóstek zuchowych, zastępów, patroli, grup zadaniowych itp. Skupiona w zastępie grupka przyjaciół sama uczy się współdziałania, samorządności, brania na siebie odpowiedzialności, solidarności, pomaga kształcić charaktery. Stwarza młodym ludziom atmosferę do stopniowego dojrzewania osobistego i społecznego.
- Program stale doskonalony i pobudzający do rozwoju - stanowi treść harcerskiego wychowania. Treści programowe powinny być dostosowane do potrzeb i możliwości członków harcerskich zespołów, do czasu, miejsca, warunków działania i oczekiwań społecznych. Na program składają się konkretne zadania podejmowane przez zespół i sposób ich realizacji (odrębny dla zuchów, harcerzy, harcerzy starszych i instruktorów), oraz rozwiązania organizacyjne niezbędne dla prawidłowego realizowania harcerskiego systemu wychowawczego. Program musi być stale doskonalony tak, aby zapewniał stopniowy i harmonijny rozwój członków Związku. Powinien odpowiadać na zainteresowania harcerzy, stawiać wyzwania, być zachętą do samodoskonalenia. Narzędziem realizacji tego programu jest między innymi system stopni harcerskich (gwiazdek zuchowych) oraz sprawności. Należy formułować program, który jest spójną, zintegrowaną całością, a nie zbiorem przypadkowych, oderwanych działań. Program harcerski jest harmonijnym połączeniem zdobywania określonej wiedzy, kształcenia praktycznych umiejętności oraz podejmowania konkretnych działań na rzecz innych i swojego otoczenia poprzez zabawę, grę i służbę.
- Warunkiem skuteczności harcerskiej metody jest przykład osobisty instruktora. Swoją postawą instruktor powinien dawać przykład osiągania wartości, którym służy harcerstwo, pokazywać, że życie według Prawa Harcerskiego może być źródłem radości. Instruktor nie jest ani dowódcą, ani nauczycielem. Jest "starszym bratem", który zuchowi, harcerce, harcerzowi stwarza warunki do kształtowania charakteru.
- Metoda harcerska jest systemem stale doskonalonego samowychowania. Wszystkie elementy metody (Przyrzeczenie i Prawo, uczenie w działaniu, system małych grup, ciągle doskonalony i pobudzający do rozwoju program) są współzależne i stanowią spójną całość. Metoda ta jedynie wówczas będzie w pełni skuteczna, jeżeli każdy harcerski instruktor będzie potrafił łącznie wykorzystywać w swej pracy zgodnie z jej cechami wszystkie te elementy.

3. NASZE PRAWO I PRZYRZECZENIE
[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

MAM SZCZERĄ WOLĘ, to znaczy dobrowolnie, bez niczyjego nakazu, bez żadnego przymusu, CAŁYM ŻYCIEM, ze wszystkich sił mego ducha, z całego serca, wykorzystując wszystkie dane mi możliwości PEŁNIĆ SŁUŻBĘ BOGU, który stanowi uosobienie najwyższych ideałów, takich jak miłość, prawda, dobro, sprawiedliwość, wolność, piękno, przyjaźń i braterstwo, wiara, nadzieja. Ideały te łączą wszystkich ludzi dobrej woli, niezależnie od pochodzenia, narodowości, wyznania, wywodzą się z norm moralnych opartych na uniwersalnych, etycznych i kulturowych tradycjach chrześcijaństwa. Wyznawany przeze mnie system wartości kształtuję samodzielnie podążając w kierunku wskazanym przez Prawo Harcerskie.
Pragnę służyć POLSCE, ojczyźnie moich przodków, o której honor, niepodległy byt, tradycje i kulturę walczyli czynem i słowem, którą otrzymałem w spadku jako bezcenną wartość mego pokolenia, którą z całym jej bogactwem duchowym i materialnym mam przekazać moim następcom. Stale poszerzam świat mych myśli i uczuć, wierny zasadzie, że więcej wiedzieć, to głębiej pokochać. Szanuję prawa innych państw i narodów.
Chcę NIEŚĆ CHĘTNĄ POMOC BLIŹNIM nie tylko wtedy, gdy o pomoc proszą, ale zawsze wtedy, gdy czujnym okiem dostrzegę, że na drodze mego życia stanął ktoś, kto potrzebuje pomocy, opieki, wsparcia, pocieszenia.
Mam być POSŁUSZNYM PRAWU HARCERSKIEMU, chcę, by Ono było zawsze wskazówką mego postępowania, by ono decydowało zawsze o zgodności moich myśli, słów i uczynków.
Moje Przyrzeczenie nie jest przysięgą ani ślubowaniem. Przestrzeganie Prawo Harcerskiego jest sprawą mego honoru i źródłem radości, "wędrówką ku szczęściu". Za wypełnienie Przyrzeczenia odpowiadam przed własnym sumieniem.

1. HARCERZ SUMIENNIE SPEŁNIA SWOJE OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z PRZYRZECZENIA HARCERSKIEGO, wrażliwym okiem spogląda na otaczający go świat, na potrzeby ludzi, na potrzeby środowiska, w którym żyje. Jest dobrym uczniem i pracuje rzetelnie. Jest gotów zawsze pełnić służbę innym, dawać z siebie wszystko, co dobre, nie żądając w zamian nic, za jedyną nagrodę uważa radość płynącą z dobrze spełnionych obowiązków. Obcy mu jest egoizm, postawa konsumpcyjna, wyznaje prymat wartości duchowych nad materialnymi.

2. NA SŁOWIE HARCERZA POLEGAJ JAK NA ZAWISZY - to nakaz prawdomówności, wierności, zgodności słów i czynów z nakazami własnego sumienia, swym słowem i czynem harcerz zasługuje na zaufanie, dotrzymuje słowa, przywraca wiarę w solidność, rzetelność, spolegliwość, mówi, co myśli, robi, co mówi. Postawą i zachowaniem daje świadectwo o wartościach, jakie wnosi harcerstwo w życie młodzieży i całego społeczeństwa. Harcerz jest punktualny.

3. HARCERZ JEST POŻYTECZNY, jego czyny zawsze służą społeczności, w której żyje. Naukę traktuje jako podstawę przyszłej służby Ojczyźnie i ludzkości. Praca zawodowa jest nie tylko źródłem jego utrzymania, ale przede wszystkim formą realizacji służby społecznej. HARCERZ NIESIE POMOC BLIŹNIM chętnie i ofiarnie, nie czeka aż go ktoś o pomoc i opiekę poprosi, lecz sam szuka okazji, by być pomocnym każdemu człowiekowi i każdej społeczności, którą spotyka na swej drodze.

4. HARCERZ W KAŻDYM WIDZI BLIŹNIEGO, każdemu służy pracą, pomocą, ujmuje się za każdym pokrzywdzonym, obca mu jest znieczulica i oziębłość w stosunkach między ludźmi. Przezwycięża urazy i waśnie między ludźmi i między narodami, swą postawą daje wyraz uznania naturalnych praw człowieka. Sprzeciwia się przejawom nienawiści, nie poniża nikogo. Harcerz ZA BRATA UWAŻA KAŻDEGO INNEGO HARCERZA, każdego skauta na całym świecie, każdego wiernego tym samym ideałom. Takie widzenie świata i ludzi prowadzi do poszanowania cudzych przekonań, do demokracji i tolerancji.

5. HARCERZ POSTĘPUJE PO RYCERSKU, traktuje życie jak wielką grę, w której ważna jest nie tylko wygrana, ale ważne jest przede wszystkim to, jak się gra. Harcerstwo to czysta gra. Harcerz mimo negatywnych doświadczeń wierzy, że inni też grają czysto. Czysta, uczciwa, rycerska gra obowiązuje przede wszystkim wobec przeciwników. Harcerz wyciąga rękę do zgody. Harcerz jest dzielny, walczy z chamstwem, nietolerancją, przejawami brutalności. Jest uprzejmy i kulturalny, potrafi się odpowiednio zachować w każdej sytuacji. Harcerz dba o swój wygląd.

6. HARCERZ MIŁUJE PRZYRODĘ, nie niszczy jej, przeciwdziała jej dewastacji, I STARA SIĘ JĄ POZNAĆ, uczy się czytać "świętą księgę przyrody", odczuwa silną więź z całą przyrodą. Ma świadomość, że jest jej cząstką, zgłębia jej tajemnice, w niej szuka i odnajduje równowagę ducha. Przeciwdziała zagrożeniom środowiska, których źródłem jest nie tylko cywilizacja przemysłowa, ale także bezmyślność, lenistwo, brak wyobraźni, nieświadomość skutków naszych działań i zaniedbań. Dba o bogactwa naturalne, o piękno krajobrazu.

7. HARCERZ JEST KARNY, karnością opartą na rozumnym posłuszeństwie, wynikającą z dobrowolnego wyboru drogi i celu, wyboru dającego poczucie wolności. Harcerz jest POSŁUSZNY RODZICOM, wierny rodzinnej tradycji, która współtworzy tradycję Ojczyzny. Jest posłuszny WSZYSTKIM SWOIM PRZEŁOŻONYM, którzy prowadzą go do wspólnie realizowanego celu - przez służbę Bogu, Polsce i bliźnim. Karność staje się źródłem poszukiwania i uznawania autorytetów w życiu społecznym.

8. HARCERZ JEST ZAWSZE POGODNY, idzie między ludzi z otwartym spojrzeniem płynącym z pogody ducha. Harcerz panuje nad swoimi emocjami i nerwami. Jest optymistą, ma poczucie humoru. Pomaga innym przezwyciężyć apatię, smutek, zniechęcenie, obojętność. Cieszy się radością innych.

9. HARCERZ JEST OSZCZĘDNY, nie skąpy, ale gospodarny, nie marnuje czasu, nie marnuje życia, pracuje skutecznie. Harcerz jest OFIARNY w niesieniu pomocy innym, hojny w uczynności. Przywiązuje szczególne znaczenie do bezinteresownej działalności społecznej. Przezwycięża marnotrawstwo materiałów i darów przyrody, pieniędzy i pracy.

10. HARCERZ JEST CZYSTY W MYŚLI, MOWIE I UCZYNKACH, najpierw myśli, potem mówi, dba o czystość i piękno języka. Sprawy płci traktuje poważnie i odpowiedzialnie. Harcerz dba o zdrowie, NIE PALI TYTONIU I NIE PIJE NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH, nie ulega żadnym nałogom, nie próbuje używania narkotyków, pomaga innym w zwalczaniu nałogów. Abstynencję traktuje jako ważny element troski o zdrowie, o hart ducha, o opanowanie słabości własnego charakteru.

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie są dla każdego harcerza drogowskazami w życiowej drodze. Wartości zawarte w tych kanonach harcerz przyjmuje świadomy stawianych mu wymagań. Stara się dążyć do ideały świadomie akceptując zasady harcerskiego stylu życia

4. PRAWO I OBIETNICA ZUCHA
[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

W czasie przynależności zucha do gromady odbywa się proces wychowawczy, w którym kształtujemy młody charakter. Budujemy hierarchię celów i wartości, które pozwolą świadomie wybrać dobro, przyjąć odpowiedzialność za siebie, za innych, za swoje zadania w dorosłym społeczeństwie. Wymagania stawiane zuchom powinny być wysokie, ale zawsze wyprzedzane przez wymagania, jakie drużynowy stawia samemu sobie.
Kierunek wychowania najmłodszej grupy wiekowej w ruchu harcerskim wytycza Prawo Zucha. Zgodnie z porównaniem Aleksandra Kamińskiego jest ono kompasem zuchmistrza - kapitana okrętu, na który wsiadają młodzi ludzie z nadzieją, że zostaną dowiezieni do celu. Tym celem jest ukształtowanie młodego człowieka na odpowiedzialnego obywatela kształtującego życie swej rodziny, społeczności lokalnej, całego społeczeństwa, człowieka wielostronnie rozwiniętego duchowo, intelektualnie, społecznie i fizycznie.

Zuch kocha Boga i Polskę - pierwszy punkt Prawa Zucha ma szeroki, uniwersalny i ogólnoludzki wymiar. Przede wszystkim zuch ma umieć kochać. Akceptować siebie, świat, swoje otoczenie. Szanować osobowość i odmienność innych. Oznacza to szacunek dla godności i wolności drugiego człowieka. Znaczy to również, że zuch nie myśli tylko o sobie, ale żyje także dla innych - dla rodziców, rodziny, społeczeństwa. Zna i szanuje tradycję, kultywuje wartości.

Zuch kocha Boga oznacza, że umie szanować wszystkie wartości dane człowiekowi jako wyposażenie na drogę życia: zasady moralne, poczucie dobra, piękna, a przede wszystkim dar miłości. Prawda, dobro, sprawiedliwość, wolność, miłość, przyjaźń i braterstwo, wiara i nadzieja to jakby szczeble wartości duchowych człowieka, po których powinien się on wspinać, aby drabinę swego życia przejść godnie, użytecznie i z sensem. Jest to akceptacja podstawowego prawa postępowania moralnego człowieka ukazanego w Dekalogu. Ten duchowy aspekt osobowości jest integralną częścią życia każdego człowieka bez względu na jego wyznanie, bądź jego brak. Mimo zróżnicowania postaw, wynikających z odmienności poglądów i przekonań religijnych, istnieje w każdym człowieku zgodne i jednoznaczne poczucie tego, czym jest prawość - nikt też nie odmawia sobie prawa do rozgraniczania tego, co jest dobre, od tego, co złe czy niewłaściwe. Jak pisał Andrzej Małkowski: (...) Jeśli ktoś ma wątpliwości dogmatyczne, jedyną rzeczą, której będziemy odeń w harcerstwie wymagali, jest owa religijność dawnego Rzymianina: uczciwość, pracowitość, obowiązkowość. Chodzi tu o kształcenie charakteru i wychowanie człowieka w zgodzie z kanonem podstawowych zasad moralnych.
Kochać Polskę to znaczy budować poczucie więzi i wspólnoty z rodziną, kolegami ze szkoły, wsią, osiedlem, miastem, wreszcie z wszystkimi mieszkającymi w Polsce, których łączy wspólnota tradycji, kultury, historii i języka. Budowanie patriotyzmu zucha rozpoczyna się od rodziny, przez szkołę, miejsce zamieszkania aż do solidarności z Polakami na całym świecie. Kochać Polskę to znaczy uczestniczyć w życiu mojego kraju, ucząc się być obywatelem, poznając swoje prawa i powinności obywatelskie oraz zasady demokracji. Polska to kraj, w którym zuch mieszka, którego twórcami są jego dziadowie i ojcowie. To napawa dumą. Kochać Polskę to znaczy dążyć do tego, by być człowiekiem wartościowym, a więc mądrym i silnym, zdrowym, wrażliwym na krzywdę drugiego człowieka, dbającym o środowisko naturalne, szanującym tradycje, prawo i praworządność. Kształtowanie poczucia więzi i wspólnoty ogólnoludzkiej przy jednoczesnym przywiązaniu do własnej tradycji i kultury narodowej - oto zadanie dla drużynowego.

Zuch jest dzielny, czyli odznacza się odwagą, jest zaradny i wytrzymały. Dzielność to zespół cech, w których zamyka się sens zuchowego oddziaływania. Dzielność jest synonimem słowa zuch. Ten punkt Prawa Zucha jest punktem wyjścia na drodze do zrozumienia idei metodyki zuchowej. Dzielność oznacza siłę zewnętrzną i wewnętrzną chłopca i dziewczynki w gromadzie. Zuch dzielny jest sprawny fizycznie, zręczny, odporny, ale też jest prawy, umie przyznać się do złych postępków, nie boi się odpowiedzialności. Można na niego zawsze liczyć. Nie jest tchórzem. Gromada darzy go przyjaźnią, a zuch swoim zachowaniem oddziałuje na innych, motywuje do pracy nad sobą, do pokonywania strachu, ale też do dyscypliny wewnętrznej i opanowania. Świadome ukierunkowanie przez drużynowego na wybór celu i wartości pojęcia dzielności może i powinno stanowić grunt, płaszczyznę dla pozostałych punktów Prawa Zucha. Dzielności jako cecha w pełni określa sylwetkę zucha, jest też swoistą interpretacją etosu zuchowego.

Zuch mówi prawdę, gdyż nie musi kłamać, nie chce kłamać i nie kłamie. Kłamstwo obciąża, zasmuca, niepokoi. Ponieważ zuch jest dzielny brzydzi się kłamstwem, nie wprowadza nikogo w błąd, nie mówi niczego, co jest niezgodne z rzeczywistością i z jego sumieniem. Zuch dotrzymuje danego słowa. Jest w pełni odpowiedzialny za swoje słowa, zasługuje na zaufanie.

Zuch pamięta o swoich obowiązkach, bo jest przekonany, że czyni dobro; dla zucha to niezwykle ważna sprawa. Choćby obowiązków było wiele, ze wszystkich się wywiąże. Wykonywanie obowiązków, które należą do zucha cieszy rodziców, nauczycieli, kolegów. To daje przyjemność, radość. Można czuć się szczęśliwym. Zuch pomaga rodzicom, potrafi utrzymać porządek, jest obowiązkowy w nauce, opiekuje się roślinami w domu, nie niszczy tych w parku i w lesie, dba o zwierzęta. Zuch jest słowny i punktualny. Jest posłuszny i karny. Nie siedzi godzinami przed telewizorem lub przy komputerze, bo wie, że wszystko ma swoje miejsce i swój czas. Dba o zdrowie. Stara się być rzetelny we wszystkim, co robi.
Wszystkim jest z zuchem dobrze, bo kto nie potrafi kochać siebie, innych ludzi, zwierząt, dbać o rzeczy - żyje w osamotnieniu. Jedynie człowiek, który ma poczucie własnej wartości i pozytywny stosunek do świata, może kochać innych, nieść chętną pomoc, wzbudzać sympatię, spełniać dobre uczynki.

Z zuchem wszystkim jest dobrze, bo jest dzielny, wywiązuje się z obowiązków. Potrafi być czuły i spolegliwy, opiekuńczy dla młodszego rodzeństwa, sprawiedliwy i pogodny. Znaczy to również, że dążąc do realizacji własnych celów nie przeszkadza innym, nie potępia nikogo. Nie sprawia przykrości innym. Jest dobrze z nim wszystkim, którzy są wokół, nie narzeka, jest uśmiechnięty. Nie tylko ludziom z jego otoczenia jest dobrze, również zwierzętom, roślinom i rzeczom. Jak pisał Aleksander Kamiński: dobrze być powinno z tobą siostrze, matce, Marcinowej(...), psu, kwiatu doniczkowemu i krzakowi bzu rozkwitającemu na wiosnę, twoim sankom i sankom twoich kolegów. Nawet twoje rękawiczki powinny się czuć dobrze u ciebie i nie powinny być poniewierane, a natychmiast w razie rozdarcia zeszyte.

Zuch stara się być coraz lepszy - każdego dnia, we wszystkim, co robi. Ciągłe dążenie wzwyż, podporządkowanie wartościom zapisanym w Prawie i Obietnicy Zucha pozwala budować wspólnotę myśli i działań, szukać prawdy o świecie, życiu, o nas samych, znajdować sens życia.

Zawarte w Prawie Zucha reguły powinny być rozumiane w możliwie najgłębszy sposób. Mają też być rodzajem dyscypliny, którą każdy zastosuje do siebie indywidualnie.

"Obiecuję być dobrym zuchem, zawsze przestrzegać Prawa Zucha", to najważniejsze słowa, które zuch wypowiada dobrowolnie w czasie przynależności do gromady. Rotę Obietnicy powtarza się trzykrotnie, gdy zuch doskonaląc swoje umiejętności i zdobywając wyższe stopnie wtajemniczenia otrzymuje kolejne gwiazdki. Może to być dla niektórych początkujących drużynowych niezrozumiałe, dlaczego od zuchów wymaga się powtarzania Obietnicy, podczas gdy Przyrzeczenie Harcerskie składa się tylko raz. Zuch ma pamięć specyficzną, co wynika z właściwości psychicznych tego wieku i zdarza mu się zapomnieć o tym, co obiecał. Zatem kilkakrotne powtarzanie Obietnicy - i to w sposób uroczysty - umacnia postanowienie, utrwala je. Przez wypowiedzenie obiecuję być dobrym zuchem ochoczym a potem sprawnym i gospodarnym pogłębiamy wolę dziecka w doskonaleniu się, tym bardziej że każda następna obietnica nie jest dosłownym powtórzeniem tej pierwszej roty, lecz wyraża jakiś postęp, krok naprzód w wychowaniu zucha.
Idee i wartości zapisane w Prawie Zucha i potwierdzone Obietnicą, obejmują najważniejsze kierunki aktywności dziecka, przedmioty dążeń i źródła głębokiej radości i satysfakcji. Zuch może im służyć, bronić ich, dawać świadectwo swoim postępowaniem. Zuch przed własnym sumieniem odpowiada za przestrzeganie dobrowolnie przez siebie złożonej obietnicy. Woli jej dotrzymania zuch ma dowodzić swoim zachowaniem, nauką, zabawą, pracą.

5. GRUPY WIEKOWE W ZHP

Wychowanie w ZHP odbywa się w kilku grupach wiekowych:
(według podziału metodycznego obowiązującego od początku roku harcerskiego 2003/2004)
- zuchy (6 – 10 lat) - bawią się w gromadach,
- harcerki i harcerze (10 - 13 lat) - poprzez grę poznają świat i ludzi,
- harcerki i harcerze starsi (13 - 16 lat) - wędrują i pomagając ludziom szukają swojego miejsca w życiu.
- wędrowniczki i wędrownicy (powyżej 16 lat) -

Zuchy
w wieku 6-10 lat
Charakterystyczną formą aktywności zuchów jest zabawa w kogoś lub w coś - realizowana zespołowo przez zdobywane sprawności oraz podczas zbiórek pojedynczych gromady. Animatorem zabawy jest wódz zuchowy - drużynowa/drużynowy.

Harcerki i harcerze
w wieku 10-13 lat
Charakterystyczną formą aktywności harcerek i harcerzy jest gra, rozumiana jako działanie zespołowe w zastępach i towarzyszące temu współzawodnictwo. Program działania drużyny jest tworzony i realizowany przez drużynowego przy współudziale rady drużyny.

Harcerki starsze i harcerze starsi
w wieku 13-16 lat
Charakterystyczna formą aktywności harcerek i harcerzy starszych jest poszukiwanie autorytetów, obszarów zainteresowań oraz własnego uzasadnienia dla istniejącego porządku rzeczy. O programie działania drużyny decyduje rada drużyny

Wędrowniczki i wędrownicy
w wieku 16-25 lat
Charakterystyczną formą aktywności wędrowniczek i wędrowników jest służba realizowana wewnątrz organizacji i poza nią. Zadania realizowane indywidualnie lub zespołowo mają charakter wyczynu. W działalności wędrowniczej ważne miejsce zajmują specjalności i specjalizacje, pozwalające na rozwijanie indywidualnych zainteresowań. O programie pracy drużyny i podejmowanych zadaniach decyduje cała drużyna.

Grupy najmłodsze
Dzieci w wieku 7-9 lat należą do bardzo "wdzięcznych" grup do pracy ale wśród wychowawców/opiekunów nie cieszą się „dużym wzięciem”. Powód jest jeden - trzeba się przy nich ostro napracować i to bez chwili wytchnienia.
U dzieci w tym wieku, choć sprawność fizyczna została już dobrze wykształcona, mamy przeważnie do czynienia z psychiczną niesamodzielnością i całkowitym uzależnieniem od opieki osób dorosłych. Wyjazd na kolonię jest często pierwszym oderwaniem się na dłuższy czas od środowiska rodzinnego i zetknięciem się z wieloma nowymi sytuacjami, przed którymi dziecko odczuwa lęk. Młodsze dzieci są bardzo wrażliwe i labilne uczuciowo. Łatwo przechodzą od nastroju do nastroju i łatwo poddają się nastrojowi innych ludzi, zarówno w sensie pozytywnym jak i negatywnym.
Zainteresowania dziecka w tym okresie są bardzo często krótkotrwałe - nie umie ono zbyt długo skupić uwagi na jednym przedmiocie, zabawie, szybko się nuży, nawet jeśli temat jest bardzo atrakcyjny. Zainteresowania uzależnione są od bezpośrednich przeżyć i doznań dziecka, a więc dotyczą ludzi i zdarzeń, wśród których żyje, ale także postaci ze świata wyobraźni, baśni, filmów, książek, których realność w przeżyciach dzieci jest bardzo duża.
Dzieci w tym wieku potrafią się już bez większego kłopotu porozumieć za pomocą słowa mówionego, choć ich zasób słów jest ogromnie uzależniony od środowiska kulturowego. Na pewno natomiast nie można się od nich spodziewać, nawet jeśli potrafią pisać, przekazania w sposób adekwatny swoich myśli na piśmie. Nie spodziewajmy się więc zainteresowania zabawami, przy których trzeba coś pisać.
Dzieci młodsze (ale już w wieku szkolnym) nie odczuwają jeszcze poważniejszych problemów związanych z odmiennością płci. Podział na grupy chłopięce i dziewczęce wynika raczej z przyczyn organizacyjnych i nieco lepszej sprawności fizycznej chłopców. Nie sądźmy jednak, że dzieci w tym wieku nie będą zainteresowane własną seksualnością. Pamiętajmy, że kontakt ze środkami masowego przekazu zmienił i poszerzył zasób wiedzy współczesnego dziecka na ten temat.
Najbardziej odpowiadające potrzebom tego wieku są zabawy ruchowe, tematyczne (angażujące wyobraźnię dziecka) oraz oparte na współzawodnictwie - ale wszystkie one muszą trwać stosunkowo krótko. Z dużym powodzeniem można zainteresować dzieci elementami turystyki. Najlepiej jest to zrobić organizując niezbyt forsowne wyprawy, które w odróżnieniu od spacerów muszą mieć wyznaczony do osiągnięcia cel - np. dojście do określonego miejsca lub zbieranie czegoś po drodze.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym chętnie czytają lub lubią, gdy są im czytane książki. Dużym powodzeniem cieszą się jeszcze baśnie. Zainteresowaniem cieszą się wszelkie zajęcia świetlicowe - rysowanie, malowanie itp. Pamiętajmy tylko, by na zakończenie konkursu plastycznego nagrodzić wszystkie dzieci - np. przez umieszczenie rysunków na wystawie.
Inną ciekawą cechą najmłodszych jest ogromny kult dla obrzędu - specyficznych zachowań, słów i gestów towarzyszących tym samym sytuacjom. Wiąże się to również z potrzebą poczucia bezpieczeństwa, którą daje właśnie powtarzalność sytuacji, a także nieco "magicznym" jeszcze sposobem patrzenia na świat i zamiłowaniem do zabawy. Zawiłe wyliczanki i powiedzonka, przekręcanie słów według jakiegoś "klucza", tajne sposoby porozumiewania się - wszystko to ma u nich wielki popyt i może stać się dobrym nośnikiem dla pracy wychowawczej, a dla dzieci atrakcyjnym elementem zabawy.
W tej grupie wiekowej, chociaż najwięcej jest egoistycznego zachowania, skarg, kłótni, chęci indywidualnego sukcesu i wyróżnienia się, dzieci mają już opanowane pewne zasady współżycia społecznego - zwłaszcza te, które przez wiele godzin bawią się z rówieśnikami bez opieki dorosłych. Powszechna jest już umiejętność podporządkowania się wspólnie ustalanym przepisom gry, brania udziału w zajęciach z podziałem ról, dzielenia się z kolegami swoją własnością. Jednakże jeżeli mamy do czynienia z nowicjuszami, obserwujemy często regres zachowań społecznych i cofnięcie się jakby do bardziej infantylnych form zachowania. Jest to wynikiem zakłócenia poczucia bezpieczeństwa, które daje dziecku bezpośrednie i bliskie zaplecze rodzinne. Typowym przykładem takiego regresu są bardzo częste kłótnie o własność, skargi typu "Druhno, ona usiadła na moim kocu" itp. Opiekuńcza postawa drużynowego, jego budząca zaufanie bliskość, powinna dzieciom pomóc ten okres przezwyciężyć.
Przy kształtowaniu stosunków społecznych w grupach najmłodszych trzeba kłaść bardzo duży nacisk na koleżeństwo (np. chwaląc tego, który pomógł koledze zasłać łóżko), a także na umiejętność współdziałania w zespole (np. przy budowie zamku z piasku).
Ze względu na trudności z wykonywaniem zadań realizowanych przez dłuższy czas najmłodsze grupy z dużym wysiłkiem osiągają sukcesy we współzawodnictwie drużynowym lub obozowym, gdy jego poszczególne etapy trwają dłużej niż parę dni. Ich dobra wola załamuje się stosunkowo szybko, jeśli nie wzmocni jej jakiś namacalny sukces. Dziewczynki, przy nieco większej skłonności do posłuszeństwa niż chłopcy, przejawiają zazwyczaj mniejszą solidarność i bardziej cenią osobisty sukces od sukcesu całego zespołu.
Przy stosunkowo dużej dezorganizacji panującej w grupie i niezbyt wysokim prestiżu grupowego, autorytet drużynowego jest zazwyczaj tak duży i samoistny, że nie musimy o niego specjalnie zabiegać.

Grupy średnie
Grupy średnie (10-13 lat) są najlepszymi grupami do pracy. Dzieci w wieku 10-11 lat są w pełni harmonijnego rozwoju psychicznego i fizycznego. Ustąpiły już trudności adaptacyjne, które mieliśmy okazję zaobserwować w okresie wcześniejszym, a najczęściej nie występują jeszcze poważne trudności związane z nadchodzącym procesem dojrzewania. Dzieci czują się pewniej w świecie dorosłych. Ich zdobyta wiedza pozwala na swobodne operowanie prostymi pojęciami tłumaczącymi rzeczywistość, a jednocześnie, z racji naturalnych ograniczeń rozwojowych, jest na tyle powierzchowna, że do dziecka nie dociera w pełni świadomość skomplikowania otaczającego je świata. Ma więc ono poczucie satysfakcji, ładu, zadowolenia, wynikające z jego własnej postawy i pozytywnego stosunku do zachodzących wokół niego zjawisk.
Jest to okres, w którym dziecko łatwo nawiązuje kontakt z rówieśnikami, umie współżyć w zespole, jest chętne do podejmowania zaproponowanych przez zespół zadań, akceptuje podsuwane inicjatywy. Jego zainteresowania stają się bardziej ustabilizowane i trwałe, konkretyzują się na określonych "hobby". Dziecko potrafi włożyć wiele zaangażowania w realizowanie swojej pasji, a jednocześnie jego umysł jest otwarty, chłonie wiadomości i ciekawostki, dotyczące wielu innych zagadnień. Chłopcy w tym wieku mają już sprecyzowane zainteresowania, lubią coś tworzyć i oglądać konkretne efekty swojego działania, są aktywniejsi niż dziewczęta, którym częściej trzeba podsuwać pomysły, zachęcać do zrealizowania jakiegoś zamiaru.
Sytuacja psychofizyczna sprzyja rozwijaniu autentycznej aktywności sportowej. Sprawność fizyczna wyzwala potrzebę wyładowania rozpierającej siły witalnej. Moment współzawodnictwa daje się w pełni pedagogicznie wykorzystać. Dziecko wytrwale walczy o zwycięstwo dla siebie i grupy, potrafi być lojalne, ponadto imponuje mu postawa "dżentelmeńskiej gry". Dotyczy to nie tylko sportu, ale wszelkich dziedzin, w których rywalizacja bywa stosowana jako środek wychowawczy.
Pamiętajmy jednak, że współczesna młodzież dojrzewa wcześniej zarówno biologicznie, jak i psychicznie. Wiek 11-13 lat zwłaszcza dla dziewcząt jest momentem przekroczenia progu właściwej dojrzałości fizjologicznej, a dla przedstawicieli obojga płci rozpoczyna on okres zupełnie nowy, pełen konfliktów i napięć, ostrych starć z dorosłymi i rówieśnikami; poczucia własnej dorosłości i niezrozumienia tego faktu przez innych; rozbudzenia uczuć do przedstawicieli płci przeciwnej, czasami platonicznych i sentymentalnych, a czasami zupełnie jednoznacznych w swoim kształcie i wymowie.
Młodzież w tym wieku wymaga bardzo starannej i taktownej opieki. Jest drażliwa, nie uznaje autorytetów opartych wyłącznie na przesłankach formalnych, a jednocześnie nie przyznając się - szuka oparcia i pomocy w zrozumieniu tego wszystkiego, co się w niej samej dzieje. Arogancja i upór są często pozą pokrywającą przeżywaną niepewność i nieumiejętność znalezienia własnego miejsca w zaistniałej sytuacji.
Młodzież przede wszystkim chce wiele rzeczy wiedzieć. Interesują ją sprawy związane z funkcjonowaniem ludzkiego ciała, biologią i psychologią miłości. Moment dojrzewania dla niektórych dziewcząt jest zaskoczeniem, czasami szokiem, nieraz ma on miejsce na obozie harcerskim. Nie wszyscy rodzice potrafią rzeczowo, w sposób naturalny przygotować dziecko do czekających je przemian i przeżyć. Czasami łatwiej jest młodemu człowiekowi rozmawiać na ten temat z kimś obcym, do kogo ma zaufanie. Rozmowa taka ma charakter bardziej anonimowy. Zbiórka a tym bardziej obóz wydaje się być w tym przypadku świetną okazją, a drużynowy jest zawsze "pod ręką" i ma czas, żeby porozmawiać.
Trzeba starać się przezwyciężyć nieco, właściwy dla tego okresu, egocentryzm młodzieży. Skierowanie uwagi na innych ludzi, na szersze problemy życia społecznego ułatwi młodym przebrnięcie przez konflikty okresu dojrzewania, złagodzi ich ostrość i sprowadzi do właściwych wymiarów i proporcji. Musimy także przekonać młodzież, że chociaż okres dojrzewania jest związany z pewnym obniżeniem sprawności fizycznej, ruch na świeżym powietrzu, sport przyczynią się do prawidłowego przebiegu dokonujących się w organizmie przeobrażeń.
Dzieci z grup średnich, przy dobrym pokierowaniu, mogą swemu wychowawcy najpełniej dać zaznać smaku pedagogicznych sukcesów. Naturalna zwartość zespołowa powstaje tu znacznie szybciej niż w innych grupach. Dzieci łatwo akceptują swego wychowawcę/opiekuna. Jest to okres stosunkowo największego uspołecznienia dzieci i wielkiej potrzeby współżycia oraz współdziałania z rówieśnikami. Normy i zasady współżycia ustalone przez grupę są pilnie przestrzegane, a wyłamujących się z tych norm - grupa ostro potępia. Precyzowanie norm współżycia jest w tym okresie wielką pasją dzieci, daje się to najlepiej zauważyć w zespołowych grach sportowych. Jeśli jakiś przepis gry w piłkę, jest niejednoznaczny, dzieci natychmiast to wychwytują.
Potrzeba zdobycia uznania w środowisku rówieśniczym wiąże się z dość wyczulonym pojęciem godności osobistej, zwłaszcza u chłopców, którzy często w jej obronie wszczynają bójki. Przyczyny bójek są na ogół inne niż u najmłodszych chłopców i poprzedza je zazwyczaj utarczka słowna, a nawet formalne "wyzwanie". Często mają one charakter pojedynków toczonych wobec szerszej widowni. Przyczyny widocznych konfliktów między jednostkami są przedmiotem komentarzy całej grupy i rozważań "kto miał rację". Podobnie jest u dziewcząt, które często dla ratowania swej pozycji uciekają się do broni mniej szlachetnej, jaką są kłótnie, obrażanie się, a także obmowa i inne intrygi. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta - jeśli wychowawcy uda się ujawnić konflikt i przedyskutować go publicznie lub w cztery oczy - skłonni są przyznać rację logicznym argumentom.
Jest to okres szacunku dla racjonalnego myślenia, które dzieci z zapałem rozwijają same, tworząc łańcuchy przyczynowo-skutkowe, dociekliwie poszukują brakujących ogniw pasjonując się różnymi zagadkami.
Grupy średnie umieją podjąć zespołowe zadania, przezwyciężyć przy pomocy wychowawcy/drużynowego konflikty przy podziale ról, ponosić wyrzeczenia dla dobra interesu społecznego, nie rzucają pracy przed zakończeniem, jeśli nie jest ponad ich siły, a wymierne wyniki ukończonej pracy dają im wielką satysfakcję.
Lubią pokonywać trudności. Muszą mieć przed sobą przeszkody i okazję do ponoszenia ryzyka. Jeśli im tego zabraknie, stworzą je sobie sami wyłamując się spod władzy wychowawcy i narażając na naganę lub karę.
Hasła solidarności i zbiorowej ambicji przemawiają do nich, zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym kierunku (nie zdradzą winnego, choćby go potępiali; brną zbiorowo w największe głupstwa, jeśli "tak trzeba"), a jeśli wmówią sobie "my jesteśmy najgorszą drużyną, same łobuziaki" - nikt się nie wyłamie i rzeczywiście wkrótce postanowienie zostanie zrealizowane. Jeśli raz zdyskwalifikują opiekuna, niełatwo będzie pozyskać ich zaufanie powtórnie, między innymi dlatego, że grupowy konformizm z trudnością dopuszcza zmianę zdania (mało kto chce się pierwszy "wyłamać").
Jak odbywa się "przetasowanie sił" w średnich grupach? Jeśli jeden lub jedna się wyłamie - reszta jeszcze silniej zwiera się, ogłaszając go za "wroga", "zdrajczynię" itp. Jeśli zaś przyłączą się do odstępcy jeszcze dwie lub trzy osoby, wówczas konsolidacja słabnie i tworzą się dwa obozy, które zwalczają się dotąd, póki nie nastąpi ujednolicenie poglądu lub spornej sprawy nie usunie w cień jakieś nowe zdarzenie.
Czynnikiem silnie konsolidującym grupę (zresztą każdą) jest zagrożenie przez przeciwnika z zewnątrz. Dzieci często same stwarzają sobie takiego przeciwnika, poszukując go zazwyczaj wśród sąsiednich drużyn. Konflikty takie są uciążliwe dla np.: obozu, ale można je czasami wykorzystać w kierunku pozytywnym, nadając im rolę czynnika mobilizującego do współzawodnictwa.

Grupy najstarsze
Myli się ten, kto twierdzi, że ze względu na wiek i dojrzałość młodzieży, praca z grupą najstarszą (14-16 lat) nie jest trudna. Jeśli młodzież starsza została włączona do drużyny koedukacyjnej, musimy traktować ją nieco inaczej i stworzyć takie warunki, aby w drużynie znalazła ona zadowolenie nie utrudniając jednocześnie życia swoim młodszym kolegom.
Dziewczęta i chłopcy swoimi zainteresowaniami, sposobem bycia, wyglądem zewnętrznym są bliżsi środowisku ludzi dorosłych. Oglądają te same filmy, czytają te same książki i gazety. Stają przed pierwszymi ważnymi decyzjami życiowymi - np. wyboru dalszego kierunku nauki. Przeżywają na serio uczucia miłości, zaczynają rozumieć wartość autentycznej przyjaźni. Nurtują ich pytania natury światopoglądowej i społecznej. Są krytyczni i bezkompromisowi, a jednocześnie zbyt pojętni, aby od niektórych dorosłych nie nauczyć się cynizmu i zakłamania ułatwiającego życia. Drużynowy powinien uszanować ich "dorosłość", a jednocześnie pokazać, na czym polega urok autentycznej młodości, stać się ich starszym kolegą.
W życiu obozowym najstarsze grupy mogą zajmować trochę odrębną pozycję, z którą związane są pewne przywileje, ale także obowiązki podejmowania zadań trudniejszych i bardziej odpowiedzialnych. Podstawową zasadą, pozwalającą uniknąć wielu trudności wynikających z obecności na obozie młodzieży starszej, jest zorganizowanie zajęć rzeczywiście ich interesujących, a także stworzenie właściwej atmosfery do dyskusji na obchodzące młodzież tematy i zainicjowanie odpowiednio przemyślanych kontaktów z płcią przeciwną.
Młodzież z tych grup w zasadzie opanowała już normy społecznego współżycia, wraz ze wszystkimi dobrymi i złymi tego konsekwencjami. Grupa, jeśli chce, potrafi solidarnie przeciwstawić się opiekunowi nie tylko w otwartej walce, ale, co jest znacznie dla niego trudniejsze, dokuczliwej i zapamiętałej wojnie podjazdowej, polegającej na ośmieszaniu, "graniu na nerwach", stosowaniu biernego oporu, podważaniu, przy pozornym posłuszeństwie, wszystkich jego poleceń.
Struktura starszej grupy jest czasem bardzo skomplikowana. Z jednej strony pojawiają się "samotnicy", stroniący od wszelkich społecznych poczynań. Z drugiej strony wewnątrz grupy tworzą się coraz częściej nieformalne grupki wywierające nacisk, a nawet stosujące terror. Te sploty zależności często są dla opiekuna trudne da poznania. Wszystkie złe zachowania, połączone jeszcze z często przywdziewaną przez dojrzewającą młodzież maską cynizmu i pogardliwej wyższości, sprawiają, że wychowawcy nieraz skłonni są do demonizowania swej grupy i podejrzewania, że mają do czynienia z młodzieżą zdalną do wszelkich wybryków.
Warunkiem wytworzenia w grupach najstarszych atmosfery akceptacji dla obozu jest danie im pewnych odrębnych praw, obwarowanych oczywiście odpowiednią umową, stawianie przed nimi zadań na miarę ich ambicji i potrzebna jest do tego ogromna życzliwość opiekuna. Ustalenie własnego systemu samokontroli, pozostawienie dyskretnie kontrolowanej władzy w rękach rzeczywistych przywódców, danie możliwości realizowania własnych planów, wyboru spośród różnych rodzajów zajęć - to najlepsza droga do sukcesu.
Wszelkie poczynania wychowawcy w stosunku do grupy najstarszej muszą w dużym stopniu opierać się na jego popularności i autorytecie w zespole wychowanków. Niestety autorytet, zwłaszcza u chłopców, zdobyć jest trudno, potrzeba no to czasu i nie zdobywa się go nigdy "raz na zawsze". Związane jest to między innymi z burzliwością przeżyć emocjonalnych okresu dojrzewania, z niespodziewanymi przeskokami nastrojów, ze skłonnością do ciągłego rewidowania poglądów. Nasze oddziaływania wzmocnijmy znajomością poszczególnych uczestników grupy, ich upodobań i usposobienia. Możliwe będzie to tylko wtedy, gdy rzeczywiście będziemy partnerami dla naszych wychowanków. Bądźmy więc szczerze zainteresowani ich problemami, stale dla nich dostępni, poświęćmy dużo czasu na rozmowy z nimi - słuchając, a mało się "wymądrzając".

Często popełnianym błędem przy prowadzeniu drużyny starszoharcerskiej jest brak świadomości odrębności starszoharcerskiej grupy wiekowej zamykającej się w granicach 15-25 lat i stosowanie wobec niej metod "mładoszoharcerskich”. W ten sposób prowadzone drużyny szybko wypalają się i nikną z harcerskiego horyzontu, gdyż członkowie drużyn nie są zainteresowani ciągłym powtarzaniem znanych już schematów. Odchodzą by szukać nowych wyzwań i horyzontów.
· Założeniem ideowo-programowym jest prowadzenie działalności w oparciu o Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie przy zachowaniu następujących zasad:
o pracy nad sobą
o szukania miejsca w społeczeństwie
o służby dla innych
· Sposób zorganizowana się do pracy - harcerze pracują w ramach drużyny lub innego zespołu harcerskiego.
· Rozwój harcerzy wspomagają instrumenty metodyczne (bodźce).

6. INSTRUMENTY METODYCZNE (BODZCE)
[link widoczny dla zalogowanych]

Stopnie
o Stopnie wędrownicze - W obecnym systemie stopni harcerskich nie ma wyróżnionych stopni starszoharcerskich/wędrowniczych. Jednak za takowe powszechnie uznaje się stopnie: Wędrowniczka / Harcerz Orli oraz Harcerka Rzeczypospolitej / Harcerz Rzeczypospolitej.
o Trzeci stopień - Stopnie ćwik i samarytanka uznaje się za stopnie przejściowe pomiędzy drużyną harcerską i wędrowniczą. Próba na trzeci stopień może być podstawą do stworzenia próby ZHP dla osób wstępujących do harcerstwa w wieku 15/16 lat
o Drugi stopień – Stopnie wywiadowca i tropicielka są to stopnie pozwalające harcerzom zgłębianie wiedzy i umiejętności. Powinny rozwijać młodego człowieka.
o Pierwszy stopień – Stopnie młodzik i ochotniczka zdobywane są wraz ze złożeniem przyrzeczenia harcerskiego przez harcerzy młodszych.
o Funkcjonowanie systemu stopni w drużynie harcerskiej nie przysparza zazwyczaj większej trudności. Największe problemy pojawiają się w drużynach wędrowniczych. Część członków takich drużyn to harcerze, którzy już od kilku lat działają w harcerstwie i zdobywali kolejne stopnie harcerskie zaczynając od ochotniczki/młodzika. Ich funkcjonowanie w systemie stopni nie nastręcza drużynowemu większych trudności. Znacznie gorsza sytuacja jest w przypadku harcerzy, którzy wstępują do ZHP w wieku lat 16 lub 17 (a czasami i więcej). Powinni oni zdobywać stopień odpowiedni dla ich wieku, który jest tak skonstruowany, aby zawierać dodatkowo podstawowe wiadomości niezbędne każdemu harcerzowi, które normalnie zdobywa się w stopniach wcześniejszych. Taki stopień jest równocześnie "próbą ZHP" i jego zdobycie uprawnia do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego. Oznacza to, że wstępujący do ZHP 17-latek może rozpocząć zdobywanie stopni od odpowiednio rozbudowanej próby Harcerza Orlego. Taki system umożliwia każdemu harcerzowi ostateczne zdobycie stopnia HR.
o Harcerz Rzeczypospolitej / Harcerka Rzeczypospolitej - Stopień HR ma być ukoronowaniem rozwoju i doskonalenia się harcerza. Ma świadczyć o społecznej dojrzałości jego posiadacza, a więc zdobywany jest najczęściej po 18 roku życia.
o Stopnie męskie i żeńskie - Istnieje potrzeba funkcjonowania odmiennych stopni dla dziewcząt i chłopców. Oczywiście odmiennych nie tylko w nazewnictwie, ale również w warstwie wymagań. Dzięki tak skonstruowanym stopniom można zróżnicować program kierowany do harcerek i harcerzy w drużynach koedukacyjnych (a tych mamy w Związku olbrzymią liczbę). Niestety ramowe wymagania na stopnie zawarte w regulaminie z 1993 roku (obecnie obowiązujący) w jasny sposób nie różnicują programów prób dla dziewcząt i chłopców. Stąd też w drużynach należy zwrócić uwagę na odpowiednie konstruowanie prób na stopnie dla dziewcząt i chłopców, oraz właściwy dobór opiekunów prób.

Sprawności, odznaki specjalnościowe, uprawnienia państwowe
o Wspierają dążenie harcerza do mistrzostwa w wybranych specjalnościach. W ten sposób harcerz stara się znaleźć swoje miejsce w społeczeństwie. Umiejętności zdobyte w czasie działania w drużynie powinny być przydatne w dorosłym życiu.
o Sprawności mistrzowskie (trzygwiazdkowe) są ukoronowaniem rozwoju harcerskiego.
o Odznaki specjalnościowe i uprawnienia państwowe dają możliwość potwierdzenia posiadanej wiedzy i umiejętności na zewnątrz harcerstwa. Dają możliwość pełnienia dalszej służby na wielu polach aktywności społecznej.
o Starszoharcerskie znaki służb
§ jednym z podstawowych wyróżników harcerza starszego i wędrownika jest pełnienie przez niego służb. Część z nich może on pełnić w oparciu o swój wędrowniczy zespół (drużynę, zastęp, patrol zadaniowy, sekcję specjalnościową). Takie zespołowe wypełnianie służby wspierają znaki służb.

§ Znaki służb w ZHP:
§ znak służby dziecku
§ znak służby kulturze
§ znak służby gospodarce
§ znak służby nauce
§ znak służby pamięci
§ znak służby przyjaźni
§ znak służby przyrodzie
§ znak służby turystyce
§ znak służby zdrowiu
§ znak służby wspólnocie lokalnej

Stopnie instruktorskie
o Stopnie instruktorskie są bodźcem wykorzystywanym dla rozwoju tych harcerzy starszych i wędrowników, którzy służbę chcą pełnić w organizacji jako instruktorzy. Nie zastępują one stopni harcerskich, lecz przygotowują do zostania instruktorem (przewodnik / przewodniczka), a następnie stymulują rozwój instruktora (podharcmistrz, harcmistrz).

o Stopnie te zdobywane są w oparciu o pełnienie w organizacji funkcji instruktorskich.

7. PROGRAM I FORMY PRACY

Program działania - drużyny powstaje w samej drużynie. Wynika z potrzeb jej członków oraz potrzeb środowiska w jakim działają. Oczywiście każdy zespół może korzystać (a może nawet od czasu do czasu powinien) z propozycji programowych płynących z GK (związkowe propozycje programowe), z chorągwi (np. oznaka chorągwiana) i z hufca (np. imprezy).
Specjalizacja – każdy harcerz (szczególnie harcerz starszy) powinien dążyć do mistrzostwa w wybranej dziedzinie aktywności. Temu ma służyć specjalizacja, czy też specjalności w drużynach , zastępach i sekcjach.

o Część drużyn decyduje się na realizację specjalności całą drużyną. Mogą wybrać do realizacji cały wachlarz specjalności funkcjonujących w ZHP. Wybór specjalności następuje w wyniku zapotrzebowania członków drużyny z uwzględnieniem warunków w jakich działa drużyna.

o W niektórych drużynach jest realizowane wiele specjalności. Różne specjalności mogą przyjmować zastępy lub też specjalność można realizować w sekcjach specjalnościowych - skupiających harcerzy z różnych zastępów.

o Członkowie drużyn swoje działania specjalnościowe mogą wreszcie realizować w harcerskich klubach specjalnościowych skupiających członków z różnych drużyn lub poza Związkiem w ramach innych organizacji (PCK, LOK, Kluby sportowe ..... ).

Biwaki, Rajdy harcerskie i turystyczne
o Kilkudniowe imprezy dające możliwość działania w terenie , pracy w zespole, sprawdzenia się w działaniu.

Obóz
o Własny (samodzielny, własnymi siłami, z własną kadrą) - Harcerze to ludzie samodzielni. Sami kształtują swoją wędrówkę. Przejawia się to w wysiłku podejmowanym przy organizacji obozu. Gdzie podejmując to trudne wyzwanie organizacyjne w całości przejmują jego ciężar na siebie samodzielnie realizując wynikające z tego zadania, posługując się w miarą możliwości własną kadrą i zapleczem kwatermistrzowskim.

o Wyczynowy- Program takiego obozu nie powinien opierać się tylko na sprawdzonych z dawien dawna pomysłach. Powinien stawiać uczestnikom poprzeczkę do przeskoczenia, która będzie wymagała od nich nie tylko zaangażowania ale także i wysiłku. Wyczyn bowiem nie musi przejawiać się w działaniach sportowych opartych na sportach ekstremalnych. Może przejawiać się również w realizacji czasami "zwykłych" zadań, jednakże na taką skalę jak będzie mogła być uznana za wyczynową. Wyczyn zależeć będzie również od możliwości poszczególnych grup. To co dla jednych będzie wyczynem to dla drugich jedynie zwykłym wytartym schematem. Np. dla jednych wyczynem będzie zdobycie trzech połonin za jednym razem a dla innych to zdobycie "korony Polski" na jednym obozie.

o obóz wędrowny - najbardziej charakterystyczna forma dla obozu harcerzy starszych i wędrowników. Daje możliwość dokonania wyczynu, rozwoju fizycznego, poznania nowych ludzi, kultur, jest lekcją pokory i sprawdzianem dla całego zespołu.
· Sejmik - miejsce spotkania wspólnoty harcerskiej - daje możliwość wymiany doświadczeń, poglądów dyskusji na interesujące nas tematy

Zbiórki
o Mogą być monotematyczne.
o Przeprowadzane przez wszystkich członków drużyny.
o Formy - Kuźnica, Sesja popularnonaukowa, Sąd nad ... , Warsztaty, Seminarium, Gry strategiczne i negocjacyjne.
o Zbiórki drużyny w pomieszczeniu (Harcówce) mogą być teoretyczne lub z elementami praktyki, należy pamiętać o wykorzystaniu środków dydaktycznych takich jak: Busola, mapa, apteczka...
o Zbiórki mogą odbywać się również w terenie (biegi patrolowe, zajęcia z terenoznawstwa, samarytanki)
o Zbiórka kontrolna (bieg patrolowy)
o Wizyty w zakładach pracy, jednostkach: wojskowej, policji, PSP...

8. DRUŻYNA WĘDROWNICZA

o Pozycja drużynowego - Drużynowy w drużynie wędrowniczej to przywódca, lider. Jest wybierany na swoją funkcję przez drużyną i może być przez nią odwołany. Najlepiej, gdy jest osobą pełnoletnią (instruktorem) , lecz może to być rówieśnik członków drużyny (16-18 lat) wyróżniający się talentem przywódczym i autorytetem w grupie.

o Prymat organu demokracji nad drużynowym - Ważnym elementem pracy drużyny wędrowniczej jest jej organ demokracji (Rada Drużyny, Kapituła ...). W odróżnieniu od drużyny harcerskiej rada drużyny wędrowniczej sam ustala swoje kompetencje. Powołuje drużynowego i podejmuje wszystkie ważne dla drużyny decyzje w trybie demokratycznym. W radzie drużyny mogą zasiadać tylko funkcyjni lub wszyscy członkowie drużyny.

o Konstytucja drużyny - zasady pracy drużyny reguluje dokument zwany najczęściej Konstytucją Drużyny. Reguluje ona podział odpowiedzialności za drużynę pomiędzy drużynowym i Radą Drużyny.

o Samodzielność, samorządność, demokracja - to podstawowe cechy pracy wszystkich zespołów wędrowniczych (również zastępów, patroli, sekcji ...). Pewną forma samorządności w drużynie starszoharcerskiej są Kapituły Stopni Starszoharcerskich. W ich skład wchodzą członkowie drużyny posiadający stopień którego realizację i przyznawanie prowadzi dana Kapituła.

o Współodpowiedzialność za zespół - Każdy członek drużyny wędrowniczej powinien odpowiadać za pewien kawałek drużyny, powierzanie im funkcji mniejszych lub większych, dostosowanych do ich możliwości i umiejętności. Funkcję, które w sposób widoczny potrzebna jest w drużynie, nie sztuka dla sztuki. Za które przed forum drużyny są rozliczani, składają "sprawozdanie" ze swoich poczynań. Dlatego poczują się ważni i potrzebni dla grupy. Poprzez zaangażowanie wędrowników w pracę, powodujemy ich zaangażowanie i odpowiedzialność za drużynę, jej działania i pozostałych członków. To jeden ze sposobów budowania solidarności i samorządności.

o Samodzielność wędrowników w wypełnianiu funkcji i zadań. W drużynie harcerskiej drużynowy musi dokładnie określić zadania funkcyjnemu (np.: skarbnikowi - zebrać składki, zaprowadzić zeszyt z takimi i takimi rubrykami, ...), w wielu przypadkach podejmować decyzje za funkcyjnego (zakup czegoś, chwilowe zwolnienie ze składek, ...) - to wszystko po to by funkcyjny działał sprawnie, zgodnie z oczekiwaniami drużynowego; ... i tak dalej. Natomiast w drużynie wędrowniczej należy postawić na kreatywne myślenie funkcyjnych. Dać im pewną, większą swobodę w podejmowaniu decyzji, wyznaczaniu sobie zadań w ramach pełnionej funkcji. Niech się rozliczają przed organem samorządności drużyny, przed kolegami. Drużynowy to raczej koordynator działań wszystkich funkcyjnych, motywujący do działania. (oczywiście oprócz pracy z ludźmi, pojedynczo i z całą grupą).

Struktura drużyny starszoharcerskiej - system małych grup
o Zastępy wędrownicze - zastępy mniejsze - liczące 4 do 6 osób blisko z sobą związanych. W takim zastępie funkcja zastępowego jest sprawowana przez wszystkich członków zastępu po kolei. Taki system jest bardziej przystosowany do wieku wędrowników, a rotacja zastępowych uczy odpowiedzialności za zespół i podejmowania decyzji.

o Patrole zadaniowe - Innym podziałem niż na zastępy jest podział na patrole zadaniowe. Zostają one powołane do zrealizowania konkretnego zadania zespołowego na kilka tygodni lub nawet kilka miesięcy. W patrolach wybiera się również na stałe szefa który jest odpowiedzialny za działanie patrolu i realizację postawionego przed nim zadania. W odróżnieniu od zastępów patrole mogą być koedukacyjne. Organizowanie się harcerzy w patrole jest szczególnie przydatne podczas realizowania Znaków Służb Starszoharcerskich.

o Zastępy a specjalności - Praca zastępami ułatwia działanie drużynom specjalnościowym. W drużynach w których realizuje się jedną specjalność drużyna może być podzielona na zastępy grupujące harcerzy o podobnym stopniu wyszkolenia specjalnościowego. Dzięki temu w ramach zbiórek zastępów można prowadzić szkolenie specjalnościowe na zróżnicowanym poziomie. W drużynach wielo-specjalnościowych to w zastępach właśnie mogą być realizowane poszczególne specjalności, którymi zajmują się członkowie drużyny.

Drużyna jako grupa :
o Przyjaciół - Drużyna, Patrol czy zastęp wędrowniczy nie jest jedynie sformalizowaną strukturą ze sztywnym podziałem ról i zadań. Powinna to być przede wszystkim grupa ludzi, których łączy jedna idea. Bycie wędrownikiem powinno uczyć żyć wśród ludzi i dla ludzi dlatego tak ważne są więzi jakie powstają przy realizacji zadań gdzie nawiązują się przyjaźnie na całe życie. Na to młodzieńcze i na to dojrzałe. Grupa wędrownicza powinna opierać się na wzajemnej przyjaźni, która scementuje ją mocniej niż jakiekolwiek inne spoiwo.

o Elitarna - wędrownikiem może zostać każdy, kto spełni stawiane mu warunki. Elitarność polega w tym wypadku na fakcie, że nie wszyscy przejdą tę próbę, lecz każdy może do niej przystąpić jeśli tylko spełni stawiane mu warunki. Elitarność może przejawiać się w swoistym znaku jakości jakim może się stać ognisko wędrownicze. Jeżeli wędrowni mówi, że tak będzie to tak będzie.

o Otwarta - do grupy może przystąpić każdy kto zdeklaruje się przestrzegać zasad Ruchu Wędrowniczego. Nie powinno stawiać się specjalnych barier w przystąpieniu do grupy. Otwarta to również może znaczyć otwartość na współpracę z innymi. Nie zamykanie się w we własnym środowisku Otwartość to praca skierowana na zewnątrz a nie do wewnątrz grupy. Izolowanie się od reszty braci harcerskiej powinno być traktowane jako skaza na honorze.

o Solidarna- Chciałoby się powiedzieć: "Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego" Nikt nie powinien czuć się pozostawiony samemu sobie przeciw kłopotom. Solidarność to między innymi umiejętność wspólnego radzenia sobie w trudnych sytuacjach co wynika z faktu iż przyjaciele zawsze mogą na siebie liczyć.

9. RUCHY PROGRAMOWO-METODYCZNE

W ZHP działają ogólnopolskie, regionalne oraz środowiskowe ruchy programowo-metodyczne, skupiające instruktorów, członków zwyczajnych nie będących instruktorami i pełniących funkcje instruktorskie oraz jednostki organizacyjne ZHP.
Ruchy programowo-metodyczne stanowią dla ich członków formę współdziałania w celach:
1) doskonalenia programu i metodyki,
2) wymiany doświadczeń i upowszechniania inicjatyw programowych i metodycznych,
3) realizacji konkretnego zadania, inicjatywy społecznej lub kierunku służby.
(na podstawie § 32 Statutu ZHP)

Wśród ogólnopolskich ruchów programowo-metodycznych, na terenie Chorągwi Wielkopolskiej ZHP swoje reprezentacje regionalne posiadają:
. Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny "WSPÓLNOTA DRUŻYN GRUNWALDZKICH"
. Wielkopolska Rada HARCERSKICH KRĘGÓW SENIORA
. Ogólnopolski Klub "PIKUJĄCEGO ORŁA"
. "RUCH CAŁYM ŻYCIEM”
. Ruch Programowo-Metodyczny "WĘDROWNICTWO"

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bibliografia:

1. Uchwała nr 12/XXXII Rady Naczelnej ZHP
z dnia 9 czerwca 2002 r.
w sprawie przeprowadzenia ogólnopolskiej dyskusji metodycznej

2. Uchwała nr 21/XXXII Rady Naczelnej ZHP
z dnia 24 listopada 2002 r.
w sprawie zmian w systemie metodycznym ZHP

3. Statut ZHP

4. Strony internetowe: [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

5. Poradnik wychowawcy kolonijnego

6. Materiały metodyczne referatów.

7. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej,

8. Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej,